Η εκστρατεία στην Ουκρανία (1919). Ταφικά Μνημεία Ελλήνων στρατιωτών στην Κωνστάντζα και στο Γαλάτσι της Ρουμανίας

Η εκστρατεία στην Ουκρανία

Η εκστρατεία στην Ουκρανία, η οποία υπήρξε η πρώτη υπερπόντια εκστρατεία της Ελλάδας, είναι μία από τις λιγότερο γνωστές πτυχές της νεότερης ελληνικής ιστορίας.¹ Εντάσσεται στο πλαίσιο της υλοποίησης της «Μεγάλης Ιδέας» από τον Ελευθέριο Βενιζέλο, ο οποίος προσδοκούσε από τη συμμετοχή ελληνικών στρατευμάτων στο συμμαχικό εκστρατευτικό σώμα που εστάλη στην Ουκρανία, για να πολεμήσει κατά των μπολσεβίκων, οφέλη στις διαπραγματεύσεις για την προώθηση των εθνικών διεκδικήσεων στο πλαίσιο του Συνεδρίου της Ειρήνης.²

Το ελληνικό εκστρατευτικό σώμα αποτελείτο από τη 2η και τη 13η Μεραρχία του Α΄ Σώματος Στρατού με διοικητή τον στρατηγό Κωνσταντίνο Νίδερ. Οι δύο μεραρχίες συγκροτούνταν από 23.351 άνδρες. Οι ελληνικές μονάδες ήταν μέρος του συμμαχικού εκστρατευτικού σώματος 70.000 περίπου ανδρών υπό γαλλική διοίκηση.

Τα πρώτα τμήματα του ελληνικού στρατού έφτασαν στην Οδησσό στις 7 Ιανουαρίου του 1919.³ Οι ελληνικές μονάδες ανέλαβαν σχεδόν αποκλειστικά την επέκταση της γαλλικής ζώνης κατοχής στη γραμμή Χερσώνα – Νικολάιεφ (σημερινό Μικολάιβ) – Μπερεζόφκα (σημ. Μπερεζίβκα). Έλαβαν μέρος, επίσης σχεδόν αποκλειστικά, στην άμυνα της Οδησσού, μετά την υποχώρηση των συμμαχικών στρατευμάτων προς την πόλη αυτή. Ένα άλλο τμήμα του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος συμμετείχε στην άμυνα της Κριμαίας με έδρα τη Σεβαστούπολη. Επιπλέον, το 3ο Σύνταγμα Πεζικού με διοικητή τον Γεώργιο Κονδύλη και το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων με διοικητή τον Νικόλαο Πλαστήρα συμμετείχαν στη μάχη της Σέρμπκας και κάλυψαν την υποχώρηση των Συμμάχων από την Οδησσό στη Βεσσαραβία (σημ. Δημοκρατία της Μολδαβίας). Το ελληνικό εκστρατευτικό σώμα μεταφέρθηκε και αυτό στη Βεσσαραβία, όπου ανέλαβε τη φύλαξη των συνόρων Ρουμανίας- Ρωσίας. Τα ελληνικά στρατεύματα παρέμειναν στη Ρουμανία μέχρι τα τέλη Ιουνίου του 1919. Ακολούθως, μεταφέρθηκαν στη Σμύρνη, οπότε και ξεκίνησε η Μικρασιατική εκστρατεία.

Θεωρείται ότι οι ελληνικές δυνάμεις υπήρξαν από τα πιο συμπαγή και αξιόμαχα τμήματα μεταξύ των συμμαχικών στρατευμάτων. Ωστόσο, η έλλειψη ορθού σχεδιασμού και οργάνωσης της εκστρατείας από τους Συμμάχους, σε συνδυασμό με την απροθυμία των τοπικών πληθυσμών για συνεργασία και διάφορους άλλους παράγοντες, είχαν ως αποτέλεσμα να ηττηθούν οι συμμαχικές δυνάμεις από τον πολυπληθέστερο και εμψυχωμένο Ερυθρό Στρατό. Η ήττα αυτή προκάλεσε ένα κύμα προσφύγων από τον ελληνισμό της Οδησσού και της Κριμαίας προς την Ελλάδα. Οι δε συνολικές απώλειες του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος υπολογίζονται στους 398 νεκρούς και 657 τραυματίες.⁴

Τα ταφικά μνημεία στην Κωνστάντζα και στο Γαλάτσι της Ρουμανίας

Αρκετοί τραυματίες και ασθενείς στρατιώτες από το ελληνικό εκστρατευτικό σώμα μεταφέρθηκαν από την Οδησσό, λόγω της αποχώρησης των συμμαχικών στρατευμάτων από την πόλη, στην Κωνστάντζα της Ρουμανίας, μεγάλο λιμάνι στη Μαύρη Θάλασσα, με ακμαία ελληνική κοινότητα.⁵ Η Κωνστάντζα είχε μόλις ανακάμψει από τη γερμανοβουλγαρική κατοχή της πόλης (1916-1918) κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, στη διάρκεια της οποίας είχαν γίνει πολλές καταστροφές, ενώ οι κάτοικοι είχαν καταφύγει σε γειτονικές πόλεις και στη Ρωσία⁶. Στη συνέχεια, ο ρουμανικός στρατός ανακατέλαβε την περιοχή.

Στην Κωνστάντζα μεταφέρθηκαν με το γαλλικό πλοίο Φλάνδρα στις 26 Μαρτίου 143 Έλληνες οπλίτες, από τους οποίους 33 τραυματίες, και επτά αξιωματικοί, από τους οποίους τρεις τραυματίες. Λίγοι από αυτούς – κυρίως οι βαρύτερα τραυματισμένοι – τοποθετήθηκαν στο γαλλικό νοσοκομείο της πόλης, όπου νοσηλεύονταν ήδη τραυματίες από το συμμαχικό εκστρατευτικό σώμα. Οι υπόλοιποι, άρρωστοι και ελαφρά τραυματίες, τοποθετήθηκαν σε παράρτημα του νοσοκομείου, το οποίο δημιουργήθηκε στο κτήριο της Σχολής του Ναυτικού⁷.

Όπως μαρτυρείται τόσο από τον διοικητή του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος, στρατηγό Κωνσταντίνο Νίδερ, όσο και από τον επίατρο Νικόλαο Σπαρούνη-Τρίκορφο, η ελληνική κοινότητα Κωνστάντζας έδειξε έμπρακτη συμπαράσταση προς τους Έλληνες τραυματίες.⁸ Η κοινότητα επιθυμώντας επίσης να τιμήσει τη μνήμη των δύο Ελλήνων στρατιωτών που υπέκυψαν στα τραύματά τους ανήγειρε ένα μνημείο στο Κεντρικό κοιμητήριο της πόλης.

Πρόκειται για υψηλή ταφική στήλη με σταυρό στην επίστεψη και διάκοσμο από ανάγλυφα νεοκλασικά μοτίβα, όπου ξεχωρίζουν μια κλεψύδρα με φτερά, σύμβολο του χρόνου της ζωής που περνά γρήγορα, και ένας στέφανος από δύο κλάδους δεμένους με ταινία στο κάτω μέρος – σύμβολο νίκης επί του θανάτου – που περιβάλλεται από βήλο, το οποίο φανερώνει το πέρασμα από τη ζωή στο θάνατο.

Ακολουθεί η επιγραφή με τα ονόματα των νεκρών: ΑΠΕΘΑΝΟΝ ΥΠΕΡ ΠΑΤΡΙΔΟΣ/ΧΡΗΣΤΟΣ ΣΤΑΥΡΙΔΗΣ/ ΥΠΟΔΕΚΑΝΕΥΣ 7^ΟΥ ΠΕΖΙΚΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ/ΕΚ ΠΥΡΓΟΥ ΚΟΡΥΝΘΙΑΣ (sic) ΕΤΩΝ 30/ΑΠΕΘΑΝΕΝ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΖΗ ΤΗ 30 ΜΑΙΟΥ/1919 ΤΡΑΥΜΑΤΙΣΘΕΙΣ ΠΑΡΑ ΤΗΝ ΟΔΗΣΣΟΝ.
Α. Μ. ΒΛΑΣΤΕΡΟΣ (αντί του ορθού: ΒΛΑΣΕΡΟΣ) /ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ 7^ΟΥ ΠΕΖΙΚΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ/ΕΚ ΝΑΞΟΥ ΤΩΝ ΚΥΚΛΑΔΩΝ ΧΩΡΙΟΥ ΚΕΡΑΜΙΔΙΟΥ (αντί του ορθού: ΚΕΡΑΜΙΟΥ) /ΕΤΩΝ 24 ΑΠΕΘΑΝΕΝ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΖΗ ΤΗ 19 ΜΑΙΟΥ/1919.

Παρακάτω, έχει χαραχτεί επιγραφή που αναφέρεται στην ανέγερση του μνημείου: ΤΟΔΕ ΤΟ ΜΝΗΜΕΙΟΝ ΕΓΕΙΡΕΤΑΙ/ΥΠΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΖΗΣ/ΤΙΜΗΣ ΕΝΕΚΕΝ.

Στο μνημείο έχουν ενταφιαστεί ο Χρήστος Σταυρίδης και ο Αντώνιος Βλασερός∙ αμφότεροι ανήκαν στο 7^ο Σύνταγμα Πεζικού, το οποίο είχε λάβει μέρος σε μάχες στο Νικολάιεφ και στην περιοχή της Οδησσού⁹.

Ο Χρήστος Σταυρίδης του Ιωάννη (1889-1919), υποδεκανέας στον 2^ο λόχο του 7^ου Συντάγματος, τραυματίστηκε κοντά στην Οδησσό¹⁰. Απεβίωσε στην Κωνστάντζα σε ηλικία 30 ετών. Ο Σταυρίδης καταγόταν από τον Πύργο Κορινθίας -κατά την επιγραφή- ή από τον Πύργο του νομού Αχαΐας και Ήλιδος, κατά το αρχείο πεσόντων της Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού, όπου αναφέρεται και η σωστή ημερομηνία του θανάτου του στις 30 Μαρτίου 1919¹¹– και όχι Μαῒου, όπως αναγράφεται στην επιγραφή. Η ημερομηνία αυτή συμφωνεί και με την αξιόπιστη μαρτυρία του επίατρου Νικολάου Σμπαρούνη-Τρίκορφου, ο οποίος σημειώνει στο ημερολόγιό του στις 30 Μαρτίου (Σάββατο): «Απέθανεν ο τραυματίας με το διαμπερές του θώρακος Χρήστος Σταυρίδης. Θα κηδευθεί μεγαλοπρεπώς αύριον». Στη συνέχεια περιγράφει αναλυτικά την κηδεία του που έγινε την Κυριακή 31 Μαρτίου με την παρουσία πλήθος κόσμου, του Ρουμάνου φρούραρχου, καθώς και ενός ελληνικού και ενός γαλλικού ένοπλου αποσπάσματος. Ο Σμπαρούνης εκφώνησε ένα σύντομο επικήδειο, που συγκίνησε πολύ τον κόσμο, όπως αναφέρει. Στον επικήδειο αυτό αναφέρεται αρχικά στη γενναιότητα των Ελλήνων μαχητών που συμμετείχαν στην «ιστορική» αυτή εκστρατεία, «την οποίαν αι πολιτισμέναι Δυνάμεις επεχείρησαν κατά της Μπολσεβικικής αναρχίας», με απώτερο στόχο της ελληνικής συμμετοχής την πραγματοποίηση των «εθνικών ιδεωδών».

Στη συνέχεια απευθύνεται προς τον νεκρό λέγοντας: «Χρήστο Σταυρίδη, ολόρθος πολεμώντας κοντά στην Οδησσό εδέχθηκες κατάστηθα την εχθρική σφαίρα, απέθανες εις την ακμήν της νεότητάς σου μακρυά από την αγαπημένη μας πατρίδα∙ δεν θα σε σκεπάση χώμα ελληνικό, δεν θα υγράνουν τον τάφο σου δάκρυα μάννας και αδελφών. Ναι, αλλά χίλιες Ελληνίδες μητέρες και αδελφές της Κωνστάντζας σε θρηνούν σαν δικό τους παιδί και αδελφό και το μνήμα σου ανθοστολισμένο πάντα θα είναι ευλαβές προσκύνημα για κάθε ελληνική ψυχή που ζει εις την πόλιν αυτήν»¹². Πράγματι, σε ολόκληρο τον Μεσοπόλεμο και στο πλαίσιο του εορτασμού της Ημέρας των Ηρώων (10 Μαῒου) στη Ρουμανία, οι μαθητές του ελληνικού σχολείου της Κωνστάντζας τελούσαν συστηματικά τρισάγιο και κατέθεταν στεφάνι στο μνημείο¹³.

Ο στρατιώτης Αντώνιος Βλασερός του Μιχαήλ (1895-1919) καταγόταν από το χωριό Κεραμί Τραγαίας της Νάξου και ήταν γόνος πολυμελούς αγροτικής οικογένειας¹⁴. Απεβίωσε σε ηλικία 24 ετών στην Κωνστάτντζα στις 19 Μαΐου 1919, σύμφωνα με την επιγραφή επί του μνημείου, ενώ, σύμφωνα με το αρχείο πεσόντων της Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού, απεβίωσε την 1^η Μαΐου¹⁵. Σε κάθε περίπτωση, πρέπει να ήταν ένας από τους λίγους τραυματίες που παρέμειναν στην Κωνστάντζα, ενώ οι περισσότεροι αναχώρησαν στις 14 Απριλίου με το ελληνικό πλοίο Αμφιτρίτη, προκειμένου να νοσηλευθούν σε νοσοκομείο της Κωνσταντινούπολης. Όσοι από τους τραυματίες και αρρώστους θεραπεύτηκαν, στάλθηκαν στο γειτονικό Γαλάτσι, μεγάλο παραδουνάβιο λιμάνι στην περιοχή της Μολδαβίας, με πολύ σημαντική ελληνική κοινότητα¹⁶.

Το Γαλάτσι αποτελούσε, μετά την απόφαση για εγκατάλειψη της Οδησσού, την έδρα του συμμαχικού στρατού που βρισκόταν στη Βεσσαραβία, συνεπώς και του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος. Εκεί μεταφέρθηκαν επίσης Έλληνες τραυματίες των τελευταίων συμπλοκών καθώς και ασθενείς στρατιώτες, οι οποίοι αρχικά νοσηλεύονταν στο ρουμανικό νοσοκομείο της πόλης και μετέπειτα στο γαλλικό νοσοκομείο που δημιουργήθηκε, ενώ αργότερα λειτούργησε και πρόσκαιρο νοσοκομείο στη γειτονική Βραῒλα, με μέριμνα του Α΄ Σώματος Στρατού¹⁷.

Στο Κοιμητήριο Eternitatea (Αιωνιότητα) του Γαλατσίου¹⁸ έχει ανεγερθεί μνημείο προς τιμή των Ελλήνων στρατιωτών στην εκστρατεία της Ουκρανίας, οι οποίοι άφησαν την τελευταία τους πνοή στην πόλη αυτή.

Πρόκειται για ένα εντυπωσιακό νεοκλασικό μνημείο, αποτελούμενο από έναν αετό με ανοιχτές φτερούγες, σύμβολο ανδρείας και υπερηφάνειας, πάνω σε αρράβδωτο ιωνικό κίονα που πατά σε υψηλό βάθρο με βαθμίδες. Ανάμεσα στη βάση του κίονα και στο βάθρο έχουν σμιλευτεί σε έξεργο ανάγλυφο μία αρχαία περικεφαλαία πάνω σε ξίφος, σύμβολα ηρωισμού, ανάμεσα σε φύλλα δρυός και βελανίδια, σύμβολα τιμής και ισχύος.

Στην πρόσθια όψη του βάθρου έχει χαραχτεί η επιγραφή:
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΜΑΥΡΙΔΗΣ ΜΑΪΟΥ 13 1919/ ΛΟΧΙΑΣ ΕΞ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΗΠΕΙΡΟΥ/ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΑΛΙΦΑΝΤΑΚΗΣ ΜΑΪΟΥ 7 1919/ ΔΕΚΑΝΕΥΣ ΕΚ ΠΡΕΒΕΖΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ/ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ ΜΑΪΟΥ 10 1919/ ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ/ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ ΙΟΥΝΙΟΥ 3 1919/ ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ/ΤΡΑΪΚΟΣ ΤΖΙΑΜΠΑΤΖΗΣ/ ΙΟΥΛΙΟΥ 4 1919/ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ ΕΚ ΚΙΣΣΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ/ ΑΓΝΩΣΤΟΣ/ ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ.

Στη βάση του μνημείου βρίσκεται επιγραφή στα ελληνικά και στα ρουμανικά που αναφέρεται στην ανέγερση του μνημείου προς τιμή των Ελλήνων ηρώων:
ΕΙΣ ΜΝΗΜΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΗΡΩΩΝ/ ΤΟΥ Α΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ/ ΠΡΟΣ ΤΙΜΗΝ ΤΟΥΣ.
IN MEMORIA EROILOR GRECI/ DIN PRIMUL RAZBOI MONDIAL/ CINSTE LOR.

Σύμφωνα με την πρώτη επιγραφή, στο μνημείο έχουν ενταφιαστεί έξι νεκροί. Ο Αλέξανδρος Μαυρίδης, λοχίας από τα Ιωάννινα της Ηπείρου, πέθανε στις 13 Μαῒου 1919, κατά την επιγραφή. Ωστόσο, στην έκδοση του Υπουργείου Στρατιωτικών Αγώνες και Νεκροί 1830-1930, αναφέρεται ως «Μαυρίδης Αλέξανδρος, στρατιώτης γεννηθείς εν Αθήναις, απεβίωσεν εκ βρογχίτιδος 1919 Μαῒου 12 εις Βον Στρατιωτικόν Νοσοκομείον Γαλαζίου»¹⁹.

Ο Κωνσταντίνος Αλιφαντάκης, δεκανέας από την Πρέβεζα της Ηπείρου, πέθανε στις 7 Μαῒου 1919, κατά την επιγραφή²⁰. Ανήκε στο 4^ο Τάγμα Μετόπισθεν, που ήταν υπό τη διοίκηση του Στυλιανού Γονατά, και αναφέρεται ως «εξαφανισθείς» στην Οδησσό στις 6 Μαρτίου 1919²¹.

Ο στρατιώτης Βασίλειος Αγγελόπουλος πέθανε στις 7 Μαῒου 1919, κατά την επιγραφή. Με το ίδιο όνομα αναφέρεται στρατιώτης του 3^ου Συντάγματος Πεζικού «εξαφανισθείς» στις 14 Μαρτίου 1919 στη μάχη της Σέρμπκας²². Ωστόσο, στην έκδοση του Υπουργείου Στρατιωτικών Αγώνες και Νεκροί 1830-1930, αναφέρεται ο: «Αγγελόπουλος Βλάσιος, γεννηθείς εις Λεύκες Κυκλάδων, απεβίωσεν εκ τραύματος, Μάιον 1919 εις Ρουμανίαν»²³. Κατά τη γνώμη μας, πρέπει να είναι το ίδιο πρόσωπο, ο Βλάσιος (ή Βασίλειος) Αγγελόπουλος από το χωριό Λεύκες της Πάρου²⁴.

Ο στρατιώτης Θεόδωρος Ευαγγέλου πέθανε στις 3 Ιουνίου 1919, κατά την επιγραφή. Ωστόσο, στην έκδοση του Υπουργείου Στρατιωτικών Αγώνες και Νεκροί 1830-1930, αναφέρεται ο: «Θεοδώρου Ευάγγελος του Δημητρίου, στρατιώτης γεννηθείς εις Ανδρονιάνους Ευβοίας, απεβίωσεν Μαῒου 22 εις Γαλάζιον»²⁵. Κατά τη γνώμη μας, πρέπει να είναι το ίδιο πρόσωπο, ο Ευάγγελος Θεοδώρου (και όχι Θεόδωρος Ευαγγέλου) από το χωριό Ανδρονιάνοι της Κύμης στην Εύβοια²⁶.

Ο στρατιώτης Τράικος Τζιαμπάτζης από τον Κισσό (Χορτιάτη) Θεσσαλονίκης πέθανε στις 4 Ιουλίου 1919, κατά την επιγραφή. Έχει ενταφιαστεί και ένας άγνωστος στρατιώτης.

Πρόκειται για στρατιώτες από διάφορα μέρη της Ελλάδας που άφησαν την τελευταία τους πνοή στη Ρουμανία ως συνέπεια τραυματισμών ή ασθενειών που προκλήθηκαν από τις κακουχίες του πολέμου κατά την εκστρατεία της Ουκρανίας. Τα Ταφικά Μνημεία που ανήγειραν οι ελληνικές κοινότητες στην Κωνστάντζα και στο Γαλάτσι, για να τιμήσουν τη μνήμη των στρατιωτών αυτών, αποτελούν πολύτιμες μαρτυρίες και τεκμήρια ιστορικής μνήμης τόσο για τη συγκεκριμένη εκστρατεία, όσο και για την απήχησή της στον ελληνισμό της διασποράς.

Ευχαριστίες:
Ομότιμο Kαθηγητή Γιάννη Μουρέλο, Δρ. Μάρθα Παπαδοπούλου (ΓΑΚ- Ιστορικό Αρχείο Ηπείρου), Δρ. Σπύρο Σκλαβενίτη (ΓΑΚ- Αρχεία Ν. Πρέβεζας).

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Γενικόν Επιτελείον Στρατού/∆ιεύθυνσις Ιστορίας Στρατού, Το Ελληνικόν Εκστρατευτικόν Σώµα εις Μεσηµβρινήν Ρωσίαν 1919, Αθήνα: ∆ιεύθυνσις Ιστορίας Στρατού 1955.

Γεωργιτσογιάννη, Ε. «Στρατιώτης από τη Νάξο στην εκστρατεία της Ουκρανίας (1919): η μαρτυρία του Ταφικού Μνημείου στην Κωνστάντζα της Ρουμανίας», Ναξιακά 8 (2018), 67-71.

Georgitsoyanni, E., “The Greek Community in the Danubian city- port of Galati in Romania: Historical and Artistic Testimonies based on funerary monuments- A first presentation”, in: E. G. Gavra and E. Georgitsoyanni (eds), Proceedings. International Conference “Port Cities and Maritime Routes in Eastern Mediterranean and Black Sea. 18^th-21^st centuries”, Thessaloniki: University of Macedonia Publications 2020, 607-620.

Διώγος, Κ. Γ., «Περί ανοήτου ταύτης εκστρατείας… Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η συμμετοχή της Ελλάδας στην εκστρατεία της Ουκρανίας (Νοέμβριος 1918-Απρίλιος 1919)», Βαλκανικά Σύμμεικτα, 14-15 (2004), 109-138.

Διώγος, Κ. Γ., «Ο πόλεμος μετά τον Πόλεμο: Η συμμαχική επέμβαση στην Ουκρανία και το ελληνικό εκστρατευτικό σώμα (1919)». http://clioturbata.com/απόψεις/kωνσταντίνος-διώγος-ο- πόλεμος-μετά-τον/ (ημερομηνία πρόσκτησης: 13.4.2019).

Μάνεσης, Σ., «Η ελληνική κοινότης Κωνστάντζης Ρουμανίας», Mélanges offerts à Octave et Melpo Merlier, II, Αθήνα: Collection de l’ Institut Français d’ Athènes 1956, 75-116.

Νίδερ, Κ. Ξ., Η εκστρατεία της Ουκρανίας (Ιανουάριος- Μάιος 1919) (επιμ. Φ. Δ. Δρακονταειδής), Αθήνα: Κέδρος 2015.

Σμπαρούνης-Τρίκορφος, Ν., Ημερολόγιον της εις Ρωσσίαν εκστρατείας (επιμ.Ι. Παπαθανασίου), Αθήνα: Βιβλιόραμα 2013.

Υπουργείον Στρατιωτικών, Αγώνες και Νεκροί 1830-1930, 1ος τόμος, 1830-1919, Αθήνα 1930. http://archive.veniaminlesviossociety.gr/content/documentfiles/5/00526/419b_opt_wtr.pdf. (ημερομηνία πρόσκτησης:24.4.2023).

Σημειώσεις

1. Είναι γνωστή επίσης και ως εκστρατεία της Κριμαίας ή της Μεσημβρινής Ρωσίας. Βλ. σχετικά, Γενικόν Επιτελείον Στρατού/∆ιεύθυνσις Ιστορίας Στρατού, Το Ελληνικόν Εκστρατευτικόν Σώµα εις Μεσηµβρινήν   Ρωσίαν   1919,   Αθήνα:   ∆ιεύθυνσις   Ιστορίας   Στρατού1955∙ Ν. Σμπαρούνης- Τρίκορφος, Ημερολόγιον της εις Ρωσσίαν εκστρατείας,(επιμ.Ι. Παπαθανασίου), Αθήνα: Βιβλιόραμα 2013∙ Κ. Ξ. Νίδερ, Η εκστρατεία της Ουκρανίας (Ιανουάριος- Μάιος 1919), (επιμ. Φ. Δ. Δρακονταειδής), Αθήνα: Κέδρος 2015∙ Κ. Γ. Διώγος, «Περί ανοήτου ταύτης εκστρατείας… Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η συμμετοχή της Ελλάδας στην εκστρατεία της Ουκρανίας (Νοέμβριος 1918-Απρίλιος 1919)», Βαλκανικά Σύμμεικτα, 14-15 (2004), 109-138∙ Ο ίδιος, «Ο πόλεμος μετά τον Πόλεμο: Η συμμαχική επέμβαση στην Ουκρανία και το ελληνικό εκστρατευτικό σώμα (1919)» http://clioturbata.com/απόψεις/kωνσταντίνος-διώγος-ο-πόλεμος-μετά-τον/(ημερομηνία πρόσκτησης:13.4.2019). ↩︎
2. Διώγος, «Περί ανοήτου ταύτης εκστρατείας…», ό.π. ↩︎
3. Οι αναφερόμενες ημερομηνίες ακολουθούν το παλαιό (Ιουλιανό) ημερολόγιο, που χρησιμοποιούσε τότε η ελληνική πολιτεία. ↩︎
4. Το μέγεθος των απωλειών ήταν μεγάλο συγκρινόμενο με τις αντίστοιχες απώλειες στο Μακεδονικό Μέτωπο κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (Διώγος, «Ο πόλεμος μετά τον Πόλεμο…», ό.π.). ↩︎
5. Σ. Μάνεσης, «Η ελληνική κοινότης Κωνστάντζης Ρουμανίας», Mélanges offerts à Octave et Melpo Merlier, II, Αθήνα: Collection de l’ Institut Français d’ Athènes 1956, 75-116. ↩︎
6. Μάνεσης, ό.π., 101. ↩︎
7. Σμπαρούνης- Τρίκορφος, ό.π., 84- 97. ↩︎
8. Νίδερ,, ό.π.,397-398, 406∙ Σμπαρούνης- Τρίκορφος, ό.π.,.87-97. ↩︎
9. Νίδερ,, ό.π., 150-153,259-261,315,322-323,395-397. ↩︎
10. Σμπαρούνης- Τρίκορφος, ό.π. 141. ↩︎
11. https://dis.army.gr/content/search-casualties/view/36475 (ημερομηνία πρόσκτησης:14.4.2019). Η ίδια ημερομηνία θανάτου του Χρήστου Σταυρίδη (30 Μαρτίου 1919) αναφέρεται και στο βιβλίο
    «Αγώνες και Νεκροί 1830-1930», όπου ωστόσο λανθασμένα αναγράφεται ότι απεβίωσε στο Άκκερμαν (πόλη στη Βεσσαραβία): «Σταυρίδης Χρήστος του Ιωάννου δεκανεύς, γεννηθείς εις Πύργον, απεβίωσε 1919 Μαρτίου 30 εις Ρουμανίαν Νοσοκομείον Άκκερμαν» (Υπουργείον Στρατιωτικών, Αγώνες και Νεκροί 1830-1930, 1ος τόμος, 1830-1919, Αθήνα 1930,441). ↩︎
12. Σμπαρούνης- Τρίκορφος, ό.π., 88- 91, 141-143. ↩︎
13. Μάνεσης, ό.π., 101. ↩︎
14. Ε. Γεωργιτσογιάννη, «Στρατιώτης από τη Νάξο στην εκστρατεία της Ουκρανίας (1919): η μαρτυρία του Ταφικού Μνημείου στην Κωνστάντζα της Ρουμανίας», Ναξιακά 8 (2018), 67-71. ↩︎
15. https://dis.army.gr/content/search-casualties/view/14073        (ημερομηνία    πρόσκτησης: 14.4.2019).
    Βλ και Υπουργείον Στρατιωτικών, ό.π.,192: «Βλασερός Αντώνιος του Μιχαήλ, στρατιώτης γεννηθείς εις Τραγαίαν Νάξου απεβίωσε Μάιον 1919 εις Κωνστάντζαν Ρουμανίας». ↩︎
16. Σμπαρούνης- Τρίκορφος, ό.π., 93-97. ↩︎
17. Νίδερ, ό.π., 398. ↩︎
18. E. Georgitsoyanni, “The Greek Community in the Danubian city- port of Galati in Romania: Historical and Artistic Testimonies based on funerary monuments- A first presentation”, in: E. G. Gavra and E. Georgitsoyanni (eds), Proceedings. International Conference “Port Cities and Maritime Routes in Eastern Mediterranean and Black Sea. 18^th-21^st centuries”, Thessaloniki: University of Macedonia Publications 2020, 607-620. ↩︎
19. Υπουργείον Στρατιωτικών, ό.π.,441. ↩︎
20. Βλ και Υπουργείον Στρατιωτικών, ό.π.,182: «Αλιφαντάκης Κωνσταντίνος, δεκανεύς γεννηθείς εις Πρέβεζαν, απεβίωσεν εκ κακουχιών 1919 Μαῒου 15 εις Νοσοκομείον Γαλαζίου». ↩︎
21. Νίδερ, ό.π., 470. ↩︎
22. Νίδερ, ό.π., 468∙ Υπουργείον Στρατιωτικών, ό.π., 438. ↩︎
23. Υπουργείον Στρατιωτικών, ό.π., 178. ↩︎
24. Το όνομα Βλάσιος συνηθίζεται στην Πάρο, όπου υπάρχει και περιοχή Άγιος Βλάσης. Πιθανόν το όνομα Βλάσιος να διαβάστηκε λανθασμένα ως Βασίλειος από την ταυτότητα ή άλλο έγγραφο. ↩︎
25. Υπουργείον Στρατιωτικών, ό.π., 439. Ένας Θεοδώρου Ε., στρατιώτης του 3^ου Συντάγματος Πεζικού, αναφέρεται ως «εξαφανισθείς» στις 14 Μαρτίου 1919 στη μάχη της Σέρμπκας (Νίδερ, ό.π., 468). ↩︎
26. Αναφέρεται επίσης και ένας «Ευαγγέλου Θεόδωρος, στρατιώτης γεννηθείς εις Μεθύμνην, απεβίωσεν εκ δυσεντερίας 1919 Οκτωβρίου 14» (Υπουργείον Στρατιωτικών, ό.π., 232), αλλά δεν δηλώνεται ως τόπος θανάτου του η Ρουμανία, ενώ και η ημερομηνία θανάτου απέχει πολύ, οπότε δεν θεωρούμε πιθανή την ταύτιση με το πρόσωπο αυτό. ↩︎