Πρόλογος – Ο Herman Sörgel και η σύλληψη του σχεδίου Atlantropa
Ο Herman Sörgel ήταν ένας γνωστός Γερμανός αρχιτέκτονας γεννημένος το 1885 στη Βαυαρία. Σπούδασε αρχιτεκτονική το 1904, έλαβε τον διδακτορικό του τίτλο το 1912, ενώ αρνήθηκε να πολεμήσει στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Μεσοπολεμικά, ο Sörgel είχε εμπλακεί στην κατασκευή ενός πολύπλοκου συστήματος φραγμάτων στην Ολλανδία που οδήγησαν στην αποξήρανση 3.300 τετραγωνικών χιλιομέτρων. Ταυτόχρονα εργαζόταν και ως δημοσιογράφος. Ο Sörgel ήταν ιδεολόγος ειρηνιστής και τον απασχολούσε η επίλυση των σοβαρών κοινωνικών και οικονομικών προβλημάτων που αντιμετώπιζε μεσοπολεμικά η Γερμανία υπό το καθεστώς της δημοκρατίας της Βαϊμάρης, τα οποία λίγα χρόνια αργότερα οδήγησαν στην άνοδο του Χίτλερ και των εθνικοσοσιαλιστών στην εξουσία.
Tο 1927, o Sörgel διάβασε τυχαία στον Τύπο ότι η στάθμη της Μεσογείου είχε μειωθεί αρκετά την τελευταία διετία, με το φυσικό αυτό φαινόμενο να μην δείχνει σημάδια αναστροφής. Η είδηση του έδωσε τροφή για σκέψη. Μετά από στιγμές έμπνευσης και μια σειρά από περίπλοκους υπολογισμούς, ο Sörgel συνέλαβε το σχέδιο Ατλαντοευρώπη (Atlantropa).
Η Atlantropa
Η κεντρική ιδέα της Atlantropa ήταν να κατασκευαστεί μια σειρά από γιγαντιαία υδροηλεκτρικά φράγματα στο Γιβραλτάρ, στον Μαρμαρά, στο Σουέζ και στη Σικελία, τα οποία θα παρήγαγαν άφθονη ηλεκτρική ενέργεια, ενώ θα είχαν ως αποτέλεσμα την σταδιακή μείωση της στάθμης της θάλασσας σε όλη τη Μεσόγειο. Τα νερά που χύνονταν από τα ποτάμια στη Μεσόγειο δεν θα ήταν αρκετά για να εξισορροπήσουν τις απώλειες. Ο Sörgel υπολόγιζε ότι η πτώση της στάθμης της θάλασσας θα έφτανε μέχρι και τα 200 μέτρα. Τα νερά που έρχονταν από τον Ατλαντικό θα κατευθύνονταν μέσω καναλιών στη Σαχάρα, δημιουργώντας εκεί εύφορες περιοχές για καλλιέργεια. Σύμφωνα με τους υπολογισμούς του, η Atlantropa θα είχε ολοκληρωθεί πλήρως σε 100 έτη περίπου, θα προσέφερε 66.000 τετραγωνικά χλμ. νέας γης προς καλλιέργεια (μετά από πολύχρονες διαδικασίες αφαλάτωσης) και αρκετή ηλεκτρική ενέργεια για να καλύψει τις ανάγκες της βιομηχανίας της Ευρώπης καθώς και αυτές 250.000.000 ανθρώπων, του μισού δηλαδή πληθυσμού της Ευρώπης εκείνη την εποχή.
Τα μελλοντικά αποτελέσματα της εφαρμογής του σχεδίου Atlantropa όπως τα υπολόγιζε ο Sörgel ήταν όντως εντυπωσιακά: η Ισπανία θα ενωνόταν με το Μαρόκο μέσω μιας λωρίδας γης πλάτους 250 χλμ., οι Βαλεαρίδες νήσοι θα ενώνονταν μεταξύ τους, ομοίως και η Σαρδηνία με την Κορσική αποτελώντας ένα νησί, η Σικελία θα πλησίαζε αρκετά την Τυνησία, σχεδόν η μισή Αδριατική θάλασσα θα μεταβαλλόταν σε στεριά, η Ιταλία θα ενωνόταν με τα Βαλκάνια, η Βενετία, η Τεργέστη και η Ριέκα θα έπαυαν να είναι λιμάνια, ενώ το σύνολο των ευρωπαϊκών και αφρικανικών ακτογραμμών θα επεκτείνονταν, αλλάζοντας το γεωφυσικό τους ανάγλυφο.
Atlantropa: Μια ανεξάντλητη πηγή ενέργειας
Το σχέδιο ήταν φαραωνικό, απαιτούσε μεγάλες διακρατικές επενδύσεις σε βάθος ενός αιώνα, αλλά θα είχε ως αποτέλεσμα την οριστική επίλυση του ενεργειακού προβλήματος της εποχής, καθώς και την παροχή νέων εκτάσεων για τους ανθρώπους σε καιρούς που όλα τα ευρωπαϊκά κράτη και ειδικότερα η Γερμανία αναζητούσαν σφαίρες επιρροής. Τα τελευταία, θα εμπλέκονταν και θα εξαναγκάζονταν να συνεργαστούν στενά σε ένα πανευρωπαϊκό σχέδιο με ειρηνικά χαρακτηριστικά με αποτέλεσμα να μην υπάρχουν πλέον διαθέσιμα κεφάλαια για πολεμικούς εξοπλισμούς. Η κατασκευή τόσο εκτεταμένων και τεράστιων έργων υποδομής θα απαιτούσε χιλιάδες εργάτες και επαγγελματίες σχεδόν όλων των ειδικοτήτων, απορροφώντας το σύνολο της ανεργίας της Γηραιάς Ηπείρου, που μεσοπολεμικά αποτελούσε ένα πολύ σοβαρό κοινωνικό πρόβλημα.
Η διακρατική συνεργασία για να χτιστούν τα φράγματα θα βελτίωνε τις σχέσεις μεταξύ των χωρών και θα μείωνε σημαντικά την πιθανότητα ενός νέου μεγάλου πολέμου, ή περιφερειακών ή ακόμη και εμφυλίων αντιπαραθέσεων. Επίσης, το σχέδιο του Sörgel προέβλεπε δικλίδες ασφαλείας για την διατήρηση της ειρήνης στην Ευρώπη, καθώς σε περίπτωση που ένα κράτος της κατέφευγε στα όπλα, θα έχανε την πρόσβαση στην ενέργεια που θα παραγόταν από τα φράγματα. Τέλος, θα δυσχέραινε η διάδοση του Μπολσεβικισμού, φαινόμενο που την εποχή εκείνη προβλημάτιζε όλες τις κυβερνήσεις.
μέτρα της στάθμης της Μεσογείου, 1932 (Deutsches Museum, München, Herman Sörgel Archiv, TZ 04843).
Παράλληλα, θα παράγονταν σημαντικά γεωστρατηγικά πλεονεκτήματα: η Αφρική θα πλησίαζε και θα συνδεόταν οδικά με την Ευρώπη στη Σικελία, θα διευκολυνόταν το εμπόριο και οι πολιτισμικές επικοινωνίες μεταξύ των δύο ηπείρων και σταδιακά θα συμμαχούσαν και θα συγχωνεύονταν σε μία, συγκροτώντας έναν ισχυρό εμπορικό αντίπαλο της Αμερικής και της Ασίας. Επίσης, η εφαρμογή της Atlantropa θα είχε ως επίπτωση οι ευρωπαϊκές χώρες να έρθουν πιο κοντά στις αποικίες τους της Αφρικής, με τις οποίες θα αποκτούσαν οδική πρόσβαση, συνακόλουθα δε και αποτελεσματικότερο πολιτικό και στρατιωτικό έλεγχο. Τα φράγματα που θα δημιουργούνταν είχαν προβλέψεις για σιδηροδρόμους, ενώνοντας την Αφρική με την Ευρώπη και σιδηροδρομικά.
Η μεσοπολεμική προώθηση του σχεδίου Atlantropa και ο Hitler
Το σχέδιο του Sörgel πολύ γρήγορα συγκέντρωσε οπαδούς στην Γερμανία και ακολούθησε η διάδοσή του μέσω του Τύπου σε ολόκληρη την Ευρώπη. Οι περισσότεροι αναγνώστες των εφημερίδων το αντιμετώπισαν ως ένα ευχάριστο ανάγνωσμα, κάτι μεταξύ παραμυθιού και παλαβομάρας, αλλά ο Sörgel όχι μόνο δεν έχασε το κουράγιο του, αλλά ίδρυσε και ένα ίδρυμα για να προωθήσει περαιτέρω τις ιδέες του. Το ίδρυμα πολύ γρήγορα απέκτησε χιλιάδες μέλη, συγκέντρωσε κεφάλαια και επέκτεινε τη διάδοση της Atlantropa μέσω καλαίσθητων φυλλαδίων με φωτογραφίες και σκίτσα που είχαν την επιμέλεια της συζύγου του Sörgel, η οποία ήταν εικαστικός. Επίσης, το σχέδιο υποστηρίχθηκε από ισχυρούς σιωνιστικούς κύκλους, καθώς τυχόν επέκταση των εδαφών της Παλαιστίνης που προέβλεπε η Atlantropa, θα ευνοούσε την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ που σχεδιαζόταν ήδη από τότε.
Ο Sörgel δεν δίστασε να παρουσιάσει την ιδέα του στον Hitler, ο οποίος ήδη από το 1933 είχε ορκιστεί Καγκελάριος και είχε αναλάβει την εξουσία στην Γερμανία. Η πρόταση του Sörgel αποτελούσε μια ειρηνική επεκτατική εναλλακτική έναντι του επιθετικού ναζιστικού μιλιταρισμού. Ο ηγέτης του Γ΄ Ράιχ, αν και οπαδός των φαραωνικών σχεδίων, το απέρριψε καθώς προφανώς δεν ήταν ειρηνιστής ούτε τον συγκινούσε η ιδέα να συνεργαστεί με τις άλλες ευρωπαϊκές κυβερνήσεις.
Αλλά και οι χώρες της Αφρικής υποδέχτηκαν αρνητικά το σχέδιο, καθώς το θεωρούσαν ως ένα ακόμη εργαλείο των Ευρωπαίων για να κυριαρχήσουν στην ήπειρό τους, να την εκμεταλλευτούν και να αντλήσουν πόρους από αυτή. Επίσης το σχέδιο δεν διέθετε καμμία περιβαλλοντική πρόνοια, καθώς δεν εξέταζε τις επιπτώσεις που θα προέκυπταν στην χλωρίδα και την πανίδα των περιοχών, ενώ ήταν πολύ πιθανό να άλλαζε ακόμη και ο κύκλος των βροχοπτώσεων στις δύο ηπείρους. Γενικά το σχέδιο του Sörgel ερμηνεύτηκε εκ των υστέρων ως ένα μετααποικιακό σχέδιο που απηχούσε παρωχημένες και υπερσυντηρητικές αντιλήψεις για τους ανθρώπους και τους λαούς της Αφρικής τους οποίους θεωρούσε κατώτερους και απολίτιστους.
Η ελληνική περίπτωση
Η Atlantropa είχε και μεγάλο ελληνικό ενδιαφέρον καθώς σύμφωνα με το σχέδιο, η Ελλάδα θα ήταν η πιο ευνοημένη από όλες τις χώρες της Μεσογείου, διπλασιάζοντας σχεδόν την εδαφική της έκταση και λύνοντας συνάμα το ακανθώδες πρόβλημα της οριστικής εγκατάστασης των προσφύγων σε νέους κλήρους εύφορης γης. Το σχέδιο προέβλεπε ότι οι Κυκλάδες θα έπαυαν να είναι νησιά και θα ενώνονταν με την ελληνική ενδοχώρα, θα εξαφανιζόταν ο Θερμαϊκός κόλπος και η Θεσσαλονίκη θα έχανε το λιμάνι της(!), ομοίως η Καβάλα και η Αλεξανδρούπολη. Επίσης, τα τρία πόδια της Χαλκιδικής θα ενώνονταν με γη ενδιάμεσα τους, ενώ θα έκλειναν και τα Στενά των Δαρδανελίων με γη ενώνοντας την Ασία με την Ευρώπη. Η Κρήτη θα ενωνόταν με την Κάρπαθο, η Ρόδος με τα υπόλοιπα Δωδεκάνησα, ενώ τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου (Μυτιλήνη, Χίος, Σάμος, Ικαρία) θα αποκτούσαν χερσαία σύνορα με την Τουρκία.
Όπως ήταν επόμενο, η Atlantropa δεν έμεινε άγνωστη στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό. Ο ελληνικός Τύπος φιλοξένησε δημοσιεύματα για το σχέδιο, μάλλον ως διασκεδαστική και παράδοξη είδηση παρά ως ένα σοβαρό σχέδιο γεωπολιτικής. Στο δημοσίευμα του ΣΚΡΙΠ της 28ης Οκτωβρίου 1928, αναφερόταν ότι το πρόβλημα που θα προέκυπτε από τα νερά του Δούναβη που χύνονταν στον Εύξεινο Πόντο, ο Sörgel θα το αντιμετώπιζε εκτρέποντας τα νερά αυτά στην Κασπία Θάλασσα που ήταν αρκετά χαμηλότερη.
Τα λάθη, οι δυσκολίες και τα προβλήματα της Atlantropa
Εκ πρώτης όψεως το σχέδιο φάνταζε μεγαλοφυές στη σύλληψή του, αλλά είχε και μεγάλα αξεπέραστα μειονεκτήματα καθώς πολλά μεγάλα λιμάνια της Μεσογείου θα χάνονταν, όπως και οι τεράστιες επενδύσεις που είχαν προηγηθεί σε αυτά. Το ίδιο ίσχυε και για τους εμπορικούς άξονες που είχαν δημιουργηθεί επί αυτών. Επίσης τα νερά που θα αφαιρούνταν από την Μεσόγειο θα προκαλούσαν πλημμύρες σε άλλα σημεία των δύο ηπείρων, ενώ υπήρχε πιθανότητα η κάθοδος της στάθμης της θάλασσας στη Μεσόγειο να προκαλέσει εκρήξεις ηφαιστείων. Άλλο σοβαρό μειονέκτημα ήταν ότι θα κατέστρεφε οικονομικά πολλούς παράλιους πληθυσμούς στις δύο ηπείρους που ζούσαν από την θάλασσα για αιώνες και ξαφνικά θα μεταλλάσσονταν σε μεσόγειους.
Είναι άκρως αμφισβητήσιμο κατά πόσο υπήρχαν τα διαθέσιμα κεφάλαια ακόμη και σε παγκόσμιο επίπεδο για να υλοποιηθεί ένα τέτοιο σχέδιο, πως θα βρίσκονταν όλες οι απαιτούμενες πρώτες ύλες, πόση ενέργεια θα χρειαζόταν ώστε να εξωρυχθούν ή να παραχθούν και ποιο θα ήταν το κόστος μεταφοράς τους στα σημεία όπου θα κατασκευάζονταν τα φράγματα. Αλλά ακόμη και ο συντονισμός εταιριών, εργοταξίων και ανθρώπων σε ένα τέτοιο γιγαντιαίο project ήταν κάτι που θα ήταν αδύνατον να επιτευχθεί με το επίπεδο τεχνογνωσίας και οικονομιών κλίμακας της Ευρώπης του Μεσοπολέμου.
Επίλογος – Η Atlantropa μεταπολεμικά και ο αιφνίδιος θάνατος του Sörgel
Εντελώς απρόσμενα το σχέδιο Atlantropa γνώρισε εκτεταμένη δημοφιλία εκ νέου μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, καθώς οι ανάγκες για ηλεκτρική ενέργεια αυξάνονταν συνεχώς και απαιτούσαν έτσι και αλλιώς μεγάλες επενδύσεις για να καλυφθούν επαρκώς. Χιλιάδες πολιτικοί και βιομήχανοι στην Ευρώπη υποστήριξαν την Atlantropa, ενώ ο Sörgel έγραψε τέσσερα ακόμη βιβλία για το ζήτημα, δίνοντας εκατοντάδες διαλέξεις. Επίσης, η αλματώδης τεχνολογική πρόοδος που είχε συντελεστεί λόγω του πολέμου, έκανε το σχέδιο να μοιάζει περισσότερο υλοποιήσιμο, ενώ και τα κράτη διέθεταν μεγαλύτερους και αποτελεσματικότερους δημόσιους μηχανισμούς. Βασικός λόγος που ματαιώθηκε οριστικά, ήταν το γεγονός ότι οι ευρωπαϊκές δυνάμεις σταδιακά εγκατέλειπαν τις αποικίες τους στην Αφρική, ενώ και η ανοικοδόμηση της Ευρώπης απαιτούσε όλα τα διαθέσιμα κεφάλαιά τους.
Το οριστικό τέλος του σχεδίου ήρθε τα Χριστούγεννα του 1952 όταν ο Sörgel μεταβαίνοντας με ποδήλατο να κάνει μια διάλεξη στο πανεπιστήμιο του Μονάχου, χτυπήθηκε από αυτοκίνητο και πέθανε ακαριαία. Το αυτοκίνητο και ο οδηγός του εξαφανίστηκαν και δεν ανακαλύφτηκε ποτέ η ταυτότητά τους. Το 1960 έκλεισε οριστικά και το ίδρυμα που είχε φτιαχτεί για να προωθήσει το όραμά του.
Η Atlantropa του Sörgel δέχθηκε τον λίθο του αναθέματος από όλη την επιστημονική κοινότητα της Ευρώπης μεσοπολεμικά και μεταπολεμικά ως ένα σχέδιο εντελώς ουτοπικό και ανεφάρμοστο, αλλά το όραμα του Sörgel για ένα μεγάλο διακρατικό υδροηλεκτρικό φράγμα στα στενά του Γιβραλτάρ επιβίωσε ως τις μέρες μας. Τέλος, τον Ιούλιο του 2008 ιδρύθηκε από τον πρόεδρο της Γαλλικής Δημοκρατίας Nicolas Sarcozy η Ένωση για την Μεσόγειο έχοντας ως μέλη του 43 κράτη και με σκοπό την συνεργασία Ευρώπης και Αφρικής σε μεγάλα κοινά οικονομικά projects με πεδίο την Μεσόγειο, που σε κάποιο βαθμό παραπέμπουν στη λογική της Atlantropa.
Atlantropa – Der Traum vom neuen Kontinent
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Inside Atlantropa, The 1920s Plan To Drain The Mediterranean And Merge Europe And Africa Into One Supercontinent (https://allthatsinteresting.com/atlantropa).
A Monumental and Potentially Fantastically Bad Idea: Draining the Mediterranean (https://longstreet.typepad.com/books/2011/04/a-monument.html)
Atlantropa – Endless Energy from the Mediterranean Sea (https://www.environmentandsociety.org/arcadia/atlantropa-endless-energy-mediterranean-sea)
Alexander Stumm, Neo-colonial Continuities in the Mediterranean Infrastructure Projects of Atlantropa and Desertec (https://journals.openedition.org/ardeth/1883).
