Η πολιτική ιστορία της μεταπολιτευτικής Ελλάδας μέσα από τις εκλογικές αναμετρήσεις, 1974 – 2024

Το άρθρο αυτό επιδιώκει να επισκοπήσει την πολιτική ιστορία της χώρας, μέσα από τις εκλογές, των τελευταίων πενήντα ετών. Είκοσι εκλογικές αναμετρήσεις και δύο δημοψηφίσματα συνθέτουν την εικόνα της Ελλάδας της Μεταπολίτευσης, από το 1974 έως σήμερα (2024). Παράλληλα, αποτυπώνεται συνοπτικά το πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο κάθε εκλογικής διαδικασίας.

Στα μέσα του 1974 δρομολογήθηκαν καταιγιστικές εξελίξεις, οι οποίες οδήγησαν στο άνοιγμα ενός νέου κεφαλαίου στην ελληνική πολιτική και κοινωνική ιστορία, εκείνου της Μεταπολίτευσης. Πιο συγκεκριμένα, στις 15 Ιουλίου 1974 έλαβε χώρα το πραξικόπημα στην Κύπρο, που είχε οργανωθεί από τη χούντα των Αθηνών με σκοπό την ανατροπή του Μακάριου. Ακολούθησε η τουρκική εισβολή (20 Ιουλίου 1974) με τον Αττίλα Ι, η πτώση της χούντας των συνταγματαρχών στην Ελλάδα (23 Ιουλίου 1974), η έλευση του αυτοεξόριστου Κωνσταντίνου Καραμανλή από το Παρίσι και ο σχηματισμός, στις 24 Ιουλίου 1974, κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας, αποτελούμενης από στελέχη των προδικτατορικών κομμάτων, της Εθνικής Ριζοσπαστικής Ένωσης (ΕΡΕ), της Ένωσης Κέντρου και ορισμένων ανεξάρτητων προσώπων γνωστών για την αντιδικτατορική τους δράση, όπως ο Γεώργιος – Αλέξανδρος Μαγκάκης.¹

Τα προβλήματα με τα οποία είχε να αναμετρηθεί η νέα κυβέρνηση ήταν πολλά, καθώς έπρεπε να αντιμετωπίσει την τουρκική εισβολή στην Κύπρο, να προχωρήσει σε αποκατάσταση των δημοκρατικών θεσμών, να ελέγξει το στράτευμα, να εντείνει την κάθαρση του κρατικού μηχανισμού από τα πρόσωπα της απριλιανής δικτατορίας και να στηρίξει την ελληνική οικονομία, που είχε πληγεί από την πετρελαϊκή κρίση του 1973.²

Είχαν προηγηθεί η επαναφορά του Συντάγματος του 1952 (1η Αυγούστου 1974), εκτός των άρθρων που όριζαν τη μορφή του πολιτεύματος, απόπειρες πραξικοπήματος από χουντικούς για την ανατροπή της πολιτικής κατάστασης και κατά της ζωής του Καραμανλή (11-31 Αυγούστου 1974) και η αποχώρηση της χώρας από το στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ, ως αντίδραση της ελληνικής κυβέρνησης στον Αττίλα ΙΙ στην Κύπρο (14 Αυγούστου 1974).

Εν τω μεταξύ, μέσα σε αυτό το κλίμα πολιτικής ρευστότητας, κοινωνικής αναταραχής και πολεμικού αναβρασμού εξαιτίας της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο, ο Ανδρέας Παπανδρέου επέστρεψε, στις 17 Αυγούστου 1974 στην Ελλάδα. Λίγες μέρες μετά, και συγκεκριμένα στις 3 Σεπτεμβρίου 1974, ανακοίνωσε, ενώπιον των εκπροσώπων του Τύπου, στο ξενοδοχείο King’s Palace στην Αθήνα, την ίδρυση του Πανελλήνιου Σοσιαλιστικού Κινήματος (ΠΑΣΟΚ). Επρόκειτο για μια από τις σημαντικότερες ιστορικές στιγμές στη σύγχρονη πολιτική ιστορία της χώρας. Αναμφισβήτητα, η ίδρυση του νέου Κινήματος αποτύπωνε την ανάγκη για μια αλλαγή όχι μόνο του πολιτικού σκηνικού, αλλά ολόκληρου του κοινωνικού και οικονομικού γίγνεσθαι της χώρας. Το σύνθημα της «Αλλαγής», με ό,τι αυτό συνεπαγόταν, έμελλε να μετατραπεί σε σημαία του ΠΑΣΟΚ και να το οδηγήσει στη νίκη στις εκλογές της 18ης Οκτωβρίου 1981.³

Οι εκλογές της 17ης Νοεμβρίου 1974: ο Καραμανλής κυρίαρχος

Οι πρώτες βουλευτικές εκλογές της Μεταπολίτευσης διεξήχθησαν στις 17 Νοεμβρίου 1974. Νικητής αναδείχθηκε το νεοσύστατο (ιδρύθηκε στις 4 Οκτωβρίου 1974) κόμμα του Καραμανλή, η Νέα Δημοκρατία (ΝΔ) – κατά κάποιο τρόπο διάδοχος της παλαιότερης ΕΡΕ – με το πρωτοφανές για την ελληνική πολιτική σκηνή ποσοστό του 54,37% και 220 έδρες. Δεύτερο κόμμα αναδείχθηκε η Ένωση Κέντρου – Νέες Δυνάμεις (ΕΚ-ΝΔ) του Γεωργίου Μαύρου – επρόκειτο για μετεξέλιξη του κόμματος του Γεωργίου Παπανδρέου, το οποίο αργότερα μετονομάστηκε σε ΕΔΗΚ – με ποσοστό 20,42% και 60 έδρες. Τρίτο στις προτιμήσεις των ψηφοφόρων ήρθε το ΠΑΣΟΚ του Ανδρέα Παπανδρέου με ποσοστό 13,58% και 12 έδρες. Ήταν το βάπτισμα του πυρός για το Σοσιαλιστικό Κίνημα.⁴ H πρώτη φορά που τέθηκε στην κρίση του ελληνικού λαού το πρόγραμμα ενός νέου κόμματος που μετρούσε μόλις δυόμισι μήνες ζωής. Η Ενωμένη Αριστερά (Αριστερές Δυνάμεις-ΚΚΕ-ΚΚΕεσ.-ΕΔΑ), το κόμμα του Ηλία Ηλιού, εισήλθε τελευταία στη Βουλή με ποσοστό 9,47% και 8 έδρες. ⁵

Οι εκλογές αυτές αποτέλεσαν σταθμό στη σύγχρονη ιστορία της χώρας, καθώς αποτυπώθηκε η λαϊκή απήχηση όλων των πολιτικών δυνάμεων, ενώ παράλληλα αναδείχθηκε μια ισχυρή κυβέρνηση με αδιαμφισβήτητη λαϊκή εντολή.⁶ Επίσης, από την εκλογική αυτή αναμέτρηση προέκυψε η Ε΄ Αναθεωρητική Βουλή, η οποία ανέλαβε το έργο της εκπόνησης νέου Συντάγματος.

Η κυβέρνηση Καραμανλή είχε να αντιμετωπίσει μείζονα πολιτικά, κοινωνικά, οικονομικά και διεθνή ζητήματα, απόρροια της διατάραξης της ομαλότητας από τη δικτατορία των συνταγματαρχών. Ωστόσο, πριν από αυτά, προείχε η διεξαγωγή δημοψηφίσματος για να επιλυθεί το πολιτειακό ζήτημα. Για τον σκοπό αυτόν, λίγες μέρες μετά τον σχηματισμό της νέας κυβέρνησης, προκηρύχθηκε η διενέργεια δημοψηφίσματος για τη μορφή του πολιτεύματος.⁷ Τελικά, αυτό διεξήχθη στις 8 Δεκεμβρίου και το αποτέλεσμα ήταν συντριπτικό υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας (69,18%).⁸ Έτσι, αποκλείστηκε κάθε πιθανότητα επανόδου του βασιλιά Κωνσταντίνου από το εξωτερικό, όπου βρισκόταν από το 1967, ενώ στις 17 Δεκεμβρίου εξελέγη από τη Βουλή, ως προσωρινός Πρόεδρος της Δημοκρατίας, ο πρώην δικαστικός και βουλευτής επικρατείας της ΝΔ, Μιχαήλ Στασινόπουλος.⁹ Μόλις ολοκληρώθηκε η ψήφιση του νέου Συντάγματος, τα καθήκοντα του ανώτατου πολιτειακού άρχοντα ανέλαβε, στις 19 Ιουνίου 1975, ο Κωνσταντίνος Τσάτσος.

Η κυβέρνηση Καραμανλή, μετά την εκλογή της, συνέχισε το έργο της αποκατάστασης των θεσμών και της σταθεροποίησης του πολιτεύματος, με παράλληλη κάθαρση του κρατικού, διοικητικού, δικαστικού και στρατιωτικού μηχανισμού της χώρας από τα πρόσωπα της δικτατορικής περιόδου. Σημαντική στιγμή ήταν η επικύρωση του ψηφίσματος της Βουλής, στις 14 Ιανουαρίου 1975, βάσει του οποίου χαρακτηριζόταν ως πραξικόπημα η κατάλυση της Δημοκρατίας το 1967, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο για την ποινική δίωξη των εμπνευστών της απριλιανής δικτατορίας.¹⁰

Ωστόσο, η αντιπολίτευση θεωρούσε ότι τα μέτρα κάθαρσης δεν ήταν αρκετά για να απομακρυνθεί η σκιά της δικτατορίας από τον κρατικό μηχανισμό και το στράτευμα. Τα κόμματα της αντιπολίτευσης άσκησαν δριμύτατη κριτική στην κυβέρνηση Καραμανλή για το ζήτημα της κάθαρσης, κριτική που εντάθηκε ακόμα περισσότερο τις παραμονές της δίκης των πρωταιτίων της δικτατορίας, το καλοκαίρι του 1975.¹¹

Την ίδια περίοδο, και συγκεκριμένα στις 7 Ιουνίου 1975, ψηφίστηκε από τη Βουλή το νέο Σύνταγμα της χώρας, χωρίς όμως τη στήριξη των κομμάτων της αντιπολίτευσης.¹² Πέντε μέρες αργότερα, στις 12 Ιουνίου, η κυβέρνηση Καραμανλή κατέθεσε αίτηση ένταξης στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ).

Η αδυναμία της ΕΔΗΚ, εξαιτίας έντονων εσωκομματικών διαφωνιών, να ασκήσει δυναμική αντιπολίτευση στην κυβέρνηση, έδωσε στο ΠΑΣΟΚ, και λόγω του έντονα αντιπολιτευτικού λόγου του Παπανδρέου, την ευκαιρία να αυξήσει την επιρροή του στην κοινή γνώμη και να καταστεί ο κριτής του κυβερνητικού έργου του Καραμανλή.¹³ Έτσι, λοιπόν, παραμονές των εκλογών του Νοεμβρίου του 1977, είχε διαφανεί ότι το Σοσιαλιστικό Κίνημα του Παπανδρέου θα είχε μεγαλύτερη απήχηση στον ελληνικό λαό σε σχέση με την προηγούμενη εκλογική αναμέτρηση.

Τον Νοέμβριο του 1977 προκηρύχθηκαν πρόωρες εκλογές από την κυβέρνηση Καραμανλή, οι οποίες διεξήχθησαν με το σύστημα της ενισχυμένης αναλογικής. Νικητής, με ευρεία πλειοψηφία, ήταν το κόμμα του Μακεδόνα πολιτικού, το οποίο απέσπασε το 41,84% του εκλογικού σώματος (171 έδρες). Ωστόσο, η μεταβολή-μείωση σε σχέση με τις προηγούμενες εκλογές (1974) ήταν αξιοσημείωτη, καθώς είχε απολέσει 48 έδρες στο ελληνικό Κοινοβούλιο (-12,53%). Χωρίς αμφιβολία, η ίδρυση της Εθνικής Παράταξης (ΕΠ), του κόμματος των Στέφανου Στεφανόπουλου και Σπύρου Θεοτόκη, προκάλεσε ρήγμα στη Δεξιά παράταξη. Απέσπασε το 6,82% των ψήφων, δηλαδή 5 έδρες στο ελληνικό Κοινοβούλιο.¹⁴

Αντιθέτως, το ΠΑΣΟΚ μπορεί να ήρθε δεύτερο στις προτιμήσεις των ψηφοφόρων (25,34%), ωστόσο είχε σχεδόν διπλασιάσει τα ποσοστά του σε σύγκριση με εκείνα της προηγούμενης εκλογικής αναμέτρησης (+11,76%). Συγκέντρωσε 93 έδρες, 81 περισσότερες σε σχέση με την προηγούμενη κοινοβουλευτική του δύναμη, και αναδείχθηκε σε μείζονα αξιωματική αντιπολίτευση. Τρίτο κόμμα αναδείχθηκε η ΕΔΗΚ του Γεωργίου Μαύρου με ποσοστό 11,95% και 16 έδρες. Οι απώλειες για το κόμμα αυτό ήταν μεγάλες, καθώς απέσπασε 44 λιγότερες έδρες σε σχέση με τις προηγούμενες βουλευτικές εκλογές, γεγονός που δρομολόγησε καθοριστικές εξελίξεις στην ηγεσία του κόμματος. Μετά τις εκλογές, ο Μαύρος παραιτήθηκε, με τον Ιωάννη Ζίγδη να αναλαμβάνει τα ηνία του κόμματος, εξέλιξη η οποία δεν απέτρεψε τελικά την αποδόμησή του.¹⁵

Το ΚΚΕ, το οποίο μετά από δεκαετίες κατήλθε αυτόνομο, με επικεφαλής τον γενικό γραμματέα του κόμματος, Χαρίλαο Φλωράκη, συγκέντρωσε το 9,36% των ψήφων, αποσπώντας 11 έδρες. Στη Βουλή εισήλθε και το κόμμα του Ηλία Ηλιού, η Συμμαχία Προοδευτικών και Αριστερών Δυνάμεων, με ποσοστό 2,72% (2 έδρες), ενώ το πρωτοεμφανιζόμενο Κόμμα των Νέων Φιλελευθέρων (ποσοστό 1,08%, 2 έδρες), με επικεφαλής τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη, αποτέλεσε το έβδομο και τελευταίο κόμμα της Βουλής.¹⁶
Το χρονικό διάστημα από τις εκλογές του Νοεμβρίου του 1977 μέχρι εκείνες του Οκτωβρίου του 1981, είναι μεστό από κρίσιμα γεγονότα, τα οποία επηρέασαν καθοριστικά την εξέλιξη της ελληνικής πολιτικής και οικονομικής πραγματικότητας. Κατ’ αρχάς, στις 28 Μαΐου 1979 υπογράφηκε στο Ζάππειο Μέγαρο η Συνθήκη Προσχωρήσεως της Ελλάδας στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες. Σε επίπεδο πολιτικής αντιπαράθεσης, κυριάρχησαν οι μορφές του Κωνσταντίνου Καραμανλή και του Ανδρέα Παπανδρέου, αφήνοντας αρκετά πίσω τους υπόλοιπους (κεντρώους και αριστερούς) πολιτικούς ηγέτες. Στα μάτια της κοινής γνώμης, ο μεν πρώτος αποτελούσε τον εγγυητή της αποκατάστασης των δημοκρατικών θεσμών στην Ελλάδα και θεμελιωτή της ευρωπαϊκής πορείας της χώρας, ο δε δεύτερος, με τον ριζοσπαστικό και έντονα κοινωνικό λόγο του, είχε ταυτιστεί με την αλλαγή που επιδίωκε ένα αρκετά μεγάλο μέρος της ελληνικής κοινωνίας.¹⁷

Στις 5 Μαΐου 1980 ο Καραμανλής εξελέγη Πρόεδρος της Δημοκρατίας (στην τρίτη ψηφοφορία με 183 ψήφους), χωρίς όμως τις ψήφους του ΠΑΣΟΚ. Είναι γεγονός ότι η αποχώρησή του από την πρωθυπουργία της χώρας, καθώς και από την ηγεσία της ΝΔ, και η κάλυψη του κενού από τον μετριοπαθή Γεώργιο Ράλλη, ήταν εξελίξεις που ευνόησαν ακόμα περισσότερο την άνοδο του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία.¹⁸ Ο Ράλλης βρέθηκε αντιμέτωπος με μια χιονοστιβάδα οικονομικών προβλημάτων (σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε η δεύτερη πετρελαϊκή κρίση του 1979), τα οποία εντός του 1981 γιγαντώθηκαν σε τέτοιο βαθμό, ώστε προκάλεσαν απεργιακές κινητοποιήσεις, εκτίναξη του πληθωρισμού και έντονη κοινωνική αναταραχή.¹⁹

Σε πολιτικό επίπεδο, ο νέος πρωθυπουργός και αρχηγός της ΝΔ δεν μπόρεσε να καρπωθεί εκλογικά τη συρρίκνωση του Κέντρου (πράγμα που έκανε ο Παπανδρέου), παρά τα ανοίγματα που αποτόλμησε. Η κυβερνητική φθορά της ΝΔ, που κυβερνούσε από το 1974, τα προβλήματα που αντιμετώπιζε η ελληνική οικονομία, τα οποία είχαν προκαλέσει σοβαρούς κλυδωνισμούς στην ελληνική κοινωνία, σε συνδυασμό με τον ανατρεπτικό πολιτικό λόγο του Ανδρέα Παπανδρέου, άνοιξαν τον δρόμο για την αλλαγή του πολιτικού σκηνικού.

Αλλαγή του πολιτικού σκηνικού: το ΠΑΣΟΚ στην εξουσία (1981-1989)

Οι εκλογές της 18ης Οκτωβρίου 1981 αποτέλεσαν τομή στη σύγχρονη εκλογική ιστορία του τόπου. Οι προεκλογικές εκστρατείες των δύο μεγάλων κομμάτων πραγματοποιήθηκαν μέσα σε μια πολιτικά ηλεκτρισμένη ατμόσφαιρα. Η ειδική βαρύτητα που είχαν οι συγκεκριμένες εκλογές στην πολιτική ιστορία της χώρας φαίνεται από το γεγονός ότι υπήρξε ισχυρή συσπείρωση των οπαδών της ΝΔ και του ΠΑΣΟΚ, ενώ οι προεκλογικές ομιλίες αμφοτέρων των κομμάτων κατακλύζονταν από πλήθη κόσμου. Γενικότερα, ο ελληνικός λαός, ίσως και λόγω της επταετούς δικτατορίας, αναζητούσε διεξόδους ελεύθερης έκφρασης και δημοκρατικής εκτόνωσης.²⁰

Η κάλπη ανέδειξε νικητή το ΠΑΣΟΚ του Ανδρέα Παπανδρέου με το συντριπτικό ποσοστό του 48,07%, καταλαμβάνοντας 172 έδρες στο ελληνικό Κοινοβούλιο. Η ΝΔ του Γεωργίου Ράλλη ήρθε δεύτερη με ποσοστό 35,88% και 115 έδρες. Τρίτο κόμμα αναδείχθηκε το ΚΚΕ με ποσοστό 10,93% και 13 έδρες. Κανένα από τα υπόλοιπα κόμματα, που συμμετείχαν στην εκλογική διαδικασία, δεν κατάφερε να εισέλθει στη Βουλή.²¹

Αποτιμώντας το εκλογικό αποτέλεσμα, το ΠΑΣΟΚ είχε αυξήσει την κοινοβουλευτική του δύναμη κατά 79 έδρες, ενώ η ΝΔ είχε απολέσει 56 έδρες σε σχέση με την προηγούμενη εκλογική αναμέτρηση. Το δε ΚΚΕ αύξησε ελαφρώς τα ποσοστά του (13 έδρες έναντι 11). Η επικράτηση του ΠΑΣΟΚ δημιούργησε νέα δεδομένα στην πολιτική σκηνή της χώρας. Η ευρεία εκλογική νίκη του αποδίδεται στην απορρόφηση του μεγαλύτερου μέρους του παραδοσιακού κεντρώου χώρου.²²

Τα σημαντικά ορόσημα της πρώτης τετραετίας ΠΑΣΟΚ ήταν η εφαρμογή μιας περισσότερο ανεξάρτητης και δυναμικής ελληνικής εξωτερικής πολιτικής, κυρίως στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, αλλά και στα θεσμικά όργανα του ΝΑΤΟ, η αλλαγή των όρων ένταξης της Ελλάδας στην ΕΟΚ με το Ελληνικό Μνημόνιο, η καθιέρωση των Μεσογειακών Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων (ΜΟΠ), η κατάργηση της Νομισματικής Επιτροπής,²³ η αύξηση των συντάξεων και του εισοδήματος των εργαζομένων – αγροτών, η αύξηση των κονδυλίων για την υγεία (η δημιουργία πανεπιστημιακών νοσοκομείων και κέντρων υγείας, η καθιέρωση του Εθνικού Συστήματος Υγείας), ο υπερδιπλασιασμός των δαπανών για την παιδεία, ο τριπλασιασμός των δαπανών για την πρόνοια και την κοινωνική πολιτική, η αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης και ο περαιτέρω εκδημοκρατισμός των ενόπλων δυνάμεων και των σωμάτων ασφαλείας.²⁴ Ωστόσο, από το 1981 έως το 1989, όπως και σε άλλες χώρες της ΕΟΚ, λόγω των δύο πετρελαϊκών κρίσεων και της ύφεσης, έχουμε μια συνεχή αύξηση του δημοσίου χρέους της χώρας, αύξηση η οποία οφείλεται και στην ασκηθείσα κοινωνική πολιτική των κυβερνήσεων του Ανδρέα Παπανδρέου.²⁵

Μετά την ολοκλήρωση της πρώτης τετραετίας της διακυβέρνησης ΠΑΣΟΚ (1981- 1985), διεξήχθησαν οι βουλευτικές εκλογές της 2ας Ιουνίου 1985.²⁶ Η προεκλογική εκστρατεία των δύο μεγάλων κομμάτων πραγματοποιήθηκε σε κλίμα έντονης πολιτικής πόλωσης («Δεξιά-Αντιδεξιά»).²⁷

Το ΠΑΣΟΚ του Ανδρέα Παπανδρέου ήρθε πρώτο στις προτιμήσεις των ψηφοφόρων, συγκεντρώνοντας το 45,82% των συνολικών ψήφων και 161 έδρες. Η ΝΔ ήρθε δεύτερη, εξασφαλίζοντας ποσοστό 40,85% και 126 έδρες. Τρίτο κόμμα αναδείχθηκε το ΚΚΕ, με ποσοστό 10,94% και 13 έδρες, ενώ το ΚΚΕεσ., του οποίου ηγούνταν ο Λεωνίδας Κύρκος, εισήλθε και αυτό στη Βουλή με ποσοστό 1,35% και 1 έδρα.²⁸

Σε σχέση με την προηγούμενη εκλογική αναμέτρηση, εκείνη της 18ης Οκτωβρίου 1981, το ΠΑΣΟΚ είχε απολέσει έντεκα έδρες, ενώ η ΝΔ είχε αυξήσει με τον ίδιο αριθμό τις έδρες της στη Βουλή. Να σημειωθεί, επίσης, ότι από τον Σεπτέμβριο του 1984 στο τιμόνι της ηγεσίας της ΝΔ βρισκόταν ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, μετά την παραίτηση του Ευάγγελου Αβέρωφ.²⁹

Σημαντική στιγμή της δεύτερης τετραετίας ΠΑΣΟΚ ήταν αναθεώρηση του Συντάγματος του 1975, με το Α΄ Ψήφισμα της ΣΤ΄ Αναθεωρητικής Βουλής, της 6ης Μαρτίου 1986.³⁰ Αξίζει να σημειωθεί ότι το κείμενο του Συντάγματος συντάχθηκε για πρώτη φορά στη δημοτική γλώσσα, καθώς και ότι, με την αναθεώρηση αυτή, οι αρμοδιότητες του Προέδρου της Δημοκρατίας περιορίστηκαν σε σημαντικό βαθμό.³¹

Η κυβερνητική επιθυμία, να συνεχιστεί η οικονομική, εισοδηματική και κοινωνική πολιτική της πρώτης τετραετίας του ΠΑΣΟΚ, διεκόπη απότομα λόγω της επιδείνωσης της συναλλαγματικής και δημοσιονομικής κατάστασης της ελληνικής οικονομίας.³² Έτσι, η κυβέρνηση αναγκάστηκε να προχωρήσει στην αλλαγή της οικονομικής πολιτικής, με μια νέα υποτίμηση της δραχμής και την υιοθέτηση ενός αυστηρότερου προγράμματος μείωσης δαπανών, του Σταθεροποιητικού Προγράμματος 1985-1987, ώστε να αποφύγει η χώρα την προσφυγή στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ).³³

Οι βουλευτικές εκλογές της 18ης Ιουνίου 1989, οι οποίες πραγματοποιήθηκαν στη σκιά της υπόθεσης της Τράπεζας Κρήτης (σκάνδαλο Κοσκωτά), ανέδειξαν πρώτο κόμμα τη ΝΔ του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη με ποσοστό 44,28% και 145 έδρες, ποσοστό όχι ικανό για να σχηματίσει αυτοδύναμη κυβέρνηση. Δεύτερο κόμμα αναδείχθηκε το ΠΑΣΟΚ με ποσοστό 39,13% και 125 έδρες. Τρίτο κόμμα, ο Συνασπισμός της Αριστεράς και της Προόδου (ΣΥΝ) – εκλογική συμμαχία μεταξύ ΚΚΕ και του κόμματος της Ελληνικής Αριστεράς (μετασχηματισμός του ΚΚΕεσ.), με επικεφαλής τον Χαρίλαο Φλωράκη – με ποσοστό 13,13% και 28 έδρες, ενώ η πρωτοεμφανιζόμενη σε εκλογική αναμέτρηση Δημοκρατική Ανανέωση (ΔΗΑΝΑ) του Κωνσταντίνου Στεφανόπουλου συγκέντρωσε το 1,01% και απέσπασε 1 έδρα στο ελληνικό Κοινοβούλιο.³⁴ Η έκπληξη, βέβαια, των εκλογών ήταν η είσοδος στη Βουλή του μειονοτικού κόμματος Εμπιστοσύνη του μουσουλμάνου Αχμέτ Σαδίκ (0,52% και 1 έδρα).³⁵

Η αδυναμία σχηματισμού αυτοδύναμης κυβέρνησης από τη ΝΔ οδήγησε, σε πρώτη φάση, στην παράταση της θητείας του Ανδρέα Παπανδρέου για λίγες ημέρες ακόμα, μέχρι τις 2 Ιουλίου 1989. Τότε,  η ΝΔ και ο ΣΥΝ αποφάσισαν τον σχηματισμό «κυβέρνησης ειδικού σκοπού», όπως υποστήριξαν, με σκοπό την περαιτέρω διερεύνηση και ολοκλήρωση της ανάκρισης της υπόθεσης Κοσκωτά, ώστε να μην παραγραφούν τα αδικήματα. Πρωθυπουργός ανέλαβε ο βουλευτής της ΝΔ Τζαννής Τζαννετάκης. Ωστόσο, η κυβέρνηση αυτή δε μακροημέρευσε (Ιούλιος-Οκτώβριος του 1989), με αποτέλεσμα η χώρα να οδηγηθεί σε νέα εκλογική αναμέτρηση τον Νοέμβριο του ίδιου έτους.³⁶Το ίδιο διάστημα, σε διεθνές επίπεδο, η ανθρωπότητα βίωνε τη σταδιακή κατάρρευση της ψυχροπολεμικής πραγματικότητας, έτσι όπως αυτή είχε διαμορφωθεί μετά το 1945.

Ούτε όμως οι βουλευτικές εκλογές της 5ης Νοεμβρίου, που διενεργήθηκαν από την υπηρεσιακή κυβέρνηση του προέδρου του Αρείου Πάγου Ιωάννη Γρίβα, οι δεύτερες εντός του 1989, οδήγησαν στον σχηματισμό αυτοδύναμης κυβέρνησης, καθώς εφαρμόστηκε ένα σύστημα παραλλαγής της απλής αναλογικής της τελευταίας κυβέρνησης Παπανδρέου. Πρώτο κόμμα αναδείχθηκε η ΝΔ του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη με ποσοστό 46,19% και 148 έδρες. Το πληγωμένο από τα σκάνδαλα ΠΑΣΟΚ ήρθε δεύτερο σε ψήφους, συγκεντρώνοντας ποσοστό 40,67% και 128 έδρες, ενώ ο ΣΥΝ συγκέντρωσε το 10,97% του εκλογικού σώματος και 21 έδρες στο Κοινοβούλιο. Στη Βουλή εισήλθαν επίσης οι Οικολόγοι Εναλλακτικοί, ένα νέο κόμμα, με ποσοστό 0,58% και 1 έδρα, καθώς και το κόμμα Εμπιστοσύνη του Ισμαήλ Μολλά με ποσοστό 0,39% και 1 έδρα.³⁷

Αναλύοντας τα αποτελέσματα των εκλογών του Νοεμβρίου του 1989, αντιλαμβανόμαστε ότι τα δύο μεγάλα κόμματα είχαν αυξήσει τα ποσοστά τους (1,91% η ΝΔ και 1,55% το ΠΑΣΟΚ) σε σχέση με την προηγούμενη εκλογική αναμέτρηση. Η αύξηση του ποσοστού του ΠΑΣΟΚ, σε μια περίοδο που ο αρχηγός του ήταν άρρωστος και υπόδικος, έχει ιδιαίτερη σημασία, καθότι άντεξε εκλογικά, παρά το δυσμενές γι’ αυτό προεκλογικό κλίμα.³⁸ Αντιθέτως, ο «πολιτικός γάμος» του Συνασπισμού με τη ΝΔ κόστισε στον πρώτο αρκετά. Τα ποσοστά του ΣΥΝ σημείωσαν σημαντική μείωση 2,16%, γεγονός που μεταφράστηκε σε 7 έδρες λιγότερες σε σχέση με τα αποτελέσματα της εκλογικής μάχης του Ιουνίου του ίδιου έτους.

Η αδυναμία σχηματισμού αυτοδύναμης κυβέρνησης από το πρώτο κόμμα, τη ΝΔ, οδήγησε σε νέο κύκλο επαφών μεταξύ των πολιτικών αρχηγών, σε μια προσπάθεια να επαναληφθεί ένας νέος «πολιτικός γάμος», παρόμοιος με εκείνο του Ιουνίου του 1989, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Η πολιτική αστάθεια τερματίστηκε προσωρινά με τη συγκρότηση οικουμενικής κυβέρνησης, στις 23 Νοεμβρίου, υπό τον διακεκριμένο καθηγητή και ακαδημαϊκό Ξενοφώντα Ζολώτα. Ο συγκεκριμένος ήταν πρόσωπο κοινής αποδοχής, δεδομένου ότι την επιλογή του στήριξαν η ΝΔ, το ΠΑΣΟΚ και ο ΣΥΝ, δηλαδή το σύνολο σχεδόν του πολιτικού κόσμου. Ο Ζολώτας έριξε το βάρος στη διαχείριση της οικονομικής κατάστασης της χώρας, που είχε επιδεινωθεί από την πολιτική ρευστότητα και ακυβερνησία.³⁹

Ο φιλελεύθερος Κωνσταντίνος Μητσοτάκης και η επιστροφή του Ανδρέα Παπανδρέου (1990-1996)

Στις 8 Απριλίου 1990 διεξήχθησαν για τρίτη φορά μέσα σε ένα έτος βουλευτικές εκλογές. Η διεξαγωγή τους προκλήθηκε από την αδυναμία εκλογής Προέδρου της Δημοκρατίας, από τη στιγμή που τα κόμματα δεν συναίνεσαν σε πρόσωπο κοινής αποδοχής. Έτσι, με βάση το Σύνταγμα, μετά από τις τρεις αποτυχημένες ψηφοφορίες, η Βουλή διαλύθηκε και προκηρύχθηκαν βουλευτικές εκλογές.⁴⁰ Νικήτρια της αναμέτρησης αναδείχθηκε η ΝΔ με ποσοστό 46,89% και 150 έδρες, δεύτερο το ΠΑΣΟΚ με ποσοστό 38,61% και 123 έδρες και τρίτος ο ΣΥΝ με ποσοστό 10,28% και 19 έδρες. Στη Βουλή εισήλθαν ακόμα ο συνδυασμός ΠΑΣΟΚ/ΣΥΝ (συνεργασία των δύο κομμάτων στις μονοεδρικές περιφέρειες) με ποσοστό 1,02% και 4 έδρες, οι Εναλλακτικοί Οικολόγοι με ποσοστό 0,77% και 1 έδρα, το μειονοτικό κόμμα Εμπιστοσύνη/Πεπρωμένο με 0,70% και 2 έδρες και η ΔΗΑΝΑ με ποσοστό 0,67% και 1 έδρα.⁴¹

Για να σχηματιστεί αυτοδύναμη κυβέρνηση, η ΝΔ χρειαζόταν τουλάχιστον μία έδρα ακόμα. Αυτή την παραχώρησε η ΔΗΑΝΑ του Κωστή Στεφανόπουλου (η έδρα του βουλευτή Θεόδωρου Κατσίκη), μετά από συμφωνία των αρχηγών των δύο κομμάτων. Ωστόσο, μεταγενέστερη απόφαση του Ανώτατου Ειδικού Δικαστηρίου, περί εσφαλμένης κατανομής των εδρών, είχε ως αποτέλεσμα η ΝΔ να βρεθεί με μία παραπάνω έδρα, συνεπώς η κοινοβουλευτική της δύναμη έφτασε τους 152 βουλευτές.⁴²

Η κυβέρνηση Μητσοτάκη θα προχωρήσει, παρά τις έντονες αντιδράσεις της αντιπολίτευσης, των συνδικαλιστικών σωματείων, αλλά και επιφανών κυβερνητικών στελεχών, στην άσκηση μιας φιλελεύθερης οικονομικής πολιτικής (αποκρατικοποιήσεις, ιδιωτικοποιήσεις, μείωση δημοσίων υπαλλήλων, νέα φορολογικά μέτρα), γεγονός που προκάλεσε μεγάλες απεργιακές κινητοποιήσεις.⁴³ Το δε χρέος συνέχισε να έχει ανοδική πορεία, καθώς τα δημοσιονομικά ελλείμματα παρέμειναν σε διψήφιο αριθμό. Αξιοσημείωτο, ακόμη, ότι με τον νέο εκλογικό νόμο 1907/1990, που ψηφίστηκε από τη κυβέρνηση Μητσοτάκη, για να εισέλθει ένα κόμμα στο Κοινοβούλιο θα έπρεπε να συγκεντρώσει το 3% των έγκυρων ψηφοδελτίων.⁴⁴

Στις 10 Οκτωβρίου 1993 διεξήχθησαν πρόωρες βουλευτικές εκλογές, απόρροια της απώλειας της δεδηλωμένης από τη ΝΔ, μετά τη ρήξη μεταξύ του πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Μητσοτάκη και υπουργού Εξωτερικών Αντώνη Σαμαρά με αφορμή τον χειρισμό του Σκοπιανού ζητήματος. Το αποτέλεσμα των εκλογών επανέφερε το ΠΑΣΟΚ στην εξουσία, δίνοντάς του ευρεία πλειοψηφία με ποσοστό 46,88% και 170 έδρες και τη δυνατότητα να σχηματίσει έτσι αυτοδύναμη κυβέρνηση. Η ΝΔ ήρθε δεύτερη, αποσπώντας το 39,30% (111 έδρες) του εκλογικού σώματος. Τρίτο κόμμα ήταν η πρωτοεμφανιζόμενη Πολιτική Άνοιξη (ΠΟΛΑΝ) του Αντώνη Σαμαρά με ποσοστό 4,88% (10 έδρες), ενώ τέταρτο κόμμα ήρθε το ΚΚΕ (4,54% και 9 έδρες), με επικεφαλής τη νέα γενική γραμματέα του (από το 1991), Αλέκα Παπαρήγα.⁴⁵

Αποτιμώντας το αποτέλεσμα των βουλευτικών εκλογών της 10ης Οκτωβρίου 1993, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι οι εσωτερικές διαμάχες της ΝΔ, με αφορμή το ζήτημα της ονομασίας της Πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας, προκάλεσαν ραγδαία φθορά στο κυβερνών κόμμα. Η αποπομπή Σαμαρά από το Υπουργείο Εξωτερικών (Απρίλιος του 1992), η παραίτησή του από το βουλευτικό αξίωμα (Οκτώβριος) και η μετέπειτα πολιτική του κίνηση, για τη δημιουργία της ΠΟΛΑΝ (Ιούνιος του 1993), δημιούργησαν βαθύ ρήγμα στη Δεξιά παράταξη, γεγονός που αποτυπώθηκε στο αποτέλεσμα των εκλογών του 1993.⁴⁶

Από την άλλη πλευρά, ο νικητής των εκλογών, το ΠΑΣΟΚ, αφενός είχε καρπωθεί εκλογικά τις εσωτερικές τριβές της ΝΔ, αφετέρου είχε απορροφήσει ένα σημαντικό ποσοστό των ψηφοφόρων της Αριστεράς (ΚΚΕ-ΣΥΝ). Ο ΣΥΝ, ο οποίος διασπάστηκε το καλοκαίρι του 1991,⁴⁷ με το 2,9% που συγκέντρωσε, δεν κατόρθωσε να μπει στη Βουλή, ενώ το ΚΚΕ κατέγραψε το χαμηλότερο μεταπολιτευτικά ποσοστό του.⁴⁸

Η νέα νίκη του Παπανδρέου έλαβε θριαμβευτικό χαρακτήρα, λαμβάνοντας υπόψη και την προηγούμενη αθώωσή του από το ειδικό δικαστήριο, που είχε παραπεμφθεί για την υπόθεση του σκανδάλου Κοσκωτά. Ωστόσο, η ασθένειά του και η εικόνα ενός αποδυναμωμένου πολιτικού ηγέτη, επρόκειτο να οδηγήσει σε πολιτική ρευστότητα και να πυροδοτήσει υπόγειες κομματικές διεργασίες για τη διαδοχή του. Πράγματι, στις 15 Ιανουαρίου 1996, ο Ανδρέας Παπανδρέου αποχωρεί από τη θέση του πρωθυπουργού, λόγω της ραγδαίας επιδείνωσης της υγείας του.

Τα καθήκοντά του ανέλαβε, στις 22 Ιανουαρίου 1996, έπειτα από μια πολωμένη εσωκομματική διαδικασία, ο Κώστας Σημίτης. Λίγους μήνες αργότερα, τον Μάρτιο του 1995, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, αποσύρθηκε από το ύπατο πολιτειακό αξίωμα, ολοκληρώνοντας τη δεύτερη θητεία του, ενώ ο Ανδρέας Παπανδρέου, στις 23 Ιουνίου 1996, έφυγε από τη ζωή.

Το «εκσυγχρονιστικό» ΠΑΣΟΚ στην εξουσία (1996-2004)

Η κυβέρνηση Σημίτη θα προκηρύξει πρόωρες βουλευτικές εκλογές, οι οποίες διεξήχθησαν στις 22 Σεπτεμβρίου 1996. Σε αυτές, πρώτο κόμμα ανεδείχθη το ΠΑΣΟΚ με ποσοστό 41,49% και 162 έδρες. Ωστόσο, είχε υποστεί μείωση 5,4% σε σχέση με τις προηγούμενες εκλογές του 1993.⁴⁹ Δεύτερο κόμμα κατετάγη η ΝΔ του Μιλτιάδη Έβερτ, ο οποίος είχε διαδεχθεί τον παραιτηθέντα Κωνσταντίνο Μητσοτάκη, με ποσοστό 38,12% και 102 έδρες, τρίτο κόμμα το ΚΚΕ με ποσοστό 5,61% και 11 έδρες, τέταρτο κόμμα ο ΣΥΝ του Νίκου Κωνσταντόπουλου, μετά την παραίτηση της Μαρίας Δαμανάκη (Δεκέμβριος του 1993),⁵⁰ με ποσοστό 5,12% και 10 έδρες, πέμπτο και τελευταίο κόμμα το Δημοκρατικό Κοινωνικό Κίνημα (ΔΗΚΚΙ) του Δημήτρη Τσοβόλα με ποσοστό 4,43% και 9 έδρες. Σε αυτές τις εκλογές εμφανίζεται για πρώτη φορά το ακροδεξιό κόμμα της Χρυσής Αυγής, λαμβάνοντας ποσοστό 0,07% (4.487 ψήφους).⁵¹

Η κυβέρνηση Σημίτη κινήθηκε προς την κατεύθυνση της υλοποίησης των κριτηρίων της Συνθήκης του Μάαστριχτ (1992) και δρομολόγησε τη συμμετοχή της χώρας στην Οικονομική και Νομισματική Ένωση (ΟΝΕ), που πραγματοποιήθηκε τελικά τον Ιούνιο του 2000. Η θητεία της ταυτίστηκε με την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του Γεράσιμου Αρσένη, το σχέδιο «Καποδίστριας» στην τοπική αυτοδιοίκηση, την κρίση των Ιμίων (1996) κ.ά. Ωστόσο, στο εσωτερικό του κυβερνώντος κόμματος, η άνοδος του Σημίτη στην εξουσία αποτέλεσε την αφετηρία της κυριαρχίας των «εκσυγχρονιστών» σε βάρος όσων παρέμεναν πιστοί στις ιδέες και την πολιτική παρακαταθήκη του Ανδρέα Παπανδρέου. Η διαφορά μεταξύ Παπανδρέου και Σημίτη ήταν ιδιαίτερα έντονη σε επίπεδο χειρισμού των ζητημάτων της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής. Ο Σημίτης ήταν ο νικητής και των επόμενων βουλευτικών εκλογών, που πραγματοποιήθηκαν στις 9 Απριλίου 2000, με φόντο τον δείκτη του Χρηματιστηρίου Αθηνών να σπάει το ένα θετικό ρεκόρ μετά το άλλο, μέχρι που έσκασε η «φούσκα» της πλασματικής επενδυτικής ευφορίας.⁵² Ήταν και αυτές πρόωρες, καθώς η κυβέρνηση έδωσε στην εκλογική αναμέτρηση τον χαρακτήρα δημοψηφίσματος, υποστηρίζοντας ότι η χώρα είχε ανάγκη μια ισχυρή κυβέρνηση με νωπή λαϊκή εντολή, για να χειριστεί το θέμα της ένταξής της στην ΟΝΕ. Το ΠΑΣΟΚ κέρδισε οριακά (73.133 ψήφοι διαφορά), ήρθε πρώτο με ποσοστό 43,79% και 158 έδρες, δεύτερο κόμμα η ΝΔ, με νέο πρόεδρο τον Κώστα Καραμανλή (Μάρτιος 1997), με ποσοστό 42,74% και 125 έδρες, τρίτο κόμμα το ΚΚΕ με ποσοστό 5,52% και 11 έδρες, τέταρτο και τελευταίο κόμμα ο ΣΥΝ με ποσοστό 3,20% και 6 έδρες.⁵³

Η Ελλάδα, την 1^η Ιανουαρίου 2001, εγκατέλειψε τη δραχμή και υιοθέτησε το ευρώ, ενώ τα πρώτα χαρτονομίσματα – κέρματα, του νέου νομίσματος της χώρας, κυκλοφόρησαν στα τέλη του ίδιου έτους.⁵⁴ Στα σημαντικά γεγονότα της θητείας της συγκεκριμένης κυβέρνησης ήταν η εξάρθρωση της τρομοκρατικής οργάνωσης 17 Νοέμβρη, το 2002, αλλά και η ένταξη της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ένωση το 2004, ενώ το ζήτημα των ταυτοτήτων οδήγησε σε σύγκρουση Πολιτεία και Εκκλησία.

Ο Κώστας Καραμανλής στην εξουσία (2004-2009)

Αρχές Ιανουαρίου 2004, λίγο πριν τις επόμενες εκλογές, ο Σημίτης παρέδωσε στον Γιώργο Παπανδρέου το «δαχτυλίδι της διαδοχής», χρίζοντάς τον επόμενο πρόεδρο του κόμματος. Παράλληλα, προκήρυξε πρόωρες εκλογές, οι οποίες πραγματοποιήθηκαν στις 7 Μαρτίου 2004. Σε αυτές, η ΝΔ του Κώστα Καραμανλή αναδείχθηκε νικήτρια με ποσοστό 45,36% και 165 έδρες, δεύτερο κόμμα το ΠΑΣΟΚ του Γιώργου Παπανδρέου με ποσοστό 40,55% και 117 έδρες, τρίτο κόμμα το ΚΚΕ με ποσοστό 5,90% και 12 έδρες, τέταρτο και τελευταίο κόμμα ο Συνασπισμός Ριζοσπαστικής Αριστεράς (ΣΥΡΙΖΑ), μια συμμαχία του ΣΥΝ με μικρότερα αριστερά κόμματα, με ποσοστό 3,26% και 6 έδρες.⁵⁵

Λίγους μήνες αργότερα, τον Αύγουστο του 2004, τελέστηκαν στην Αθήνα οι 28^οι Ολυμπιακοί Αγώνες, γεγονός που ενίσχυσε τη διεθνή ακτινοβολία της χώρας.

Ωστόσο, η δημοσιονομική κατάσταση της χώρας δεν ήταν η καλύτερη. Η κυβέρνηση Καραμανλή προχώρησε σε δημοσιονομική απογραφή, η οποία αποκάλυψε ότι η χώρα εισήλθε στην ΟΝΕ με παραποιημένα στοιχεία.

Στις 16 Σεπτεμβρίου 2007, ένα χρόνο πριν την ολοκλήρωση της τετραετίας της κυβέρνησης Καραμανλή, και με χαίνοντα ακόμα τα τραύματα από τις μεγάλες πυρκαγιές του καλοκαιριού του ίδιου έτους (Πάρνηθα, Πεντέλη, Ηλεία, Αρχαία Ολυμπία κ.ά.), που άφησαν πίσω τους δεκάδες νεκρούς,⁵⁶ διεξήχθησαν στη χώρα πρόωρες εκλογές. Είχε προηγηθεί η επιθυμία του Καραμανλή για διάλυση της Βουλής και προκήρυξη εκλογών, επικαλούμενος τις μεταρρυθμίσεις στην παιδεία (υπουργός Παιδείας Μαριέττα Γιαννάκου), την οικονομία και την κατάρτιση του προϋπολογισμού του 2008.⁵⁷

Η κάλπη ανέδειξε πρώτο κόμμα τη ΝΔ με ποσοστό 41,87% και 152 έδρες, δεύτερο κόμμα το ΠΑΣΟΚ με ποσοστό 38,10% και 102 έδρες, τρίτο κόμμα το ΚΚΕ με ποσοστό 8,15% και 22 έδρες, τέταρτο κόμμα ο ΣΥΡΙΖΑ, με νέο πρόεδρο τον Αλέκο Αλαβάνο, με ποσοστό 5,04% και 14 έδρες, πέμπτο και τελευταίο κόμμα ο Λαϊκός Ορθόδοξος Συναγερμός (ΛΑΟΣ) του Γιώργου Καρατζαφέρη με ποσοστό 3,80% και 10 έδρες.⁵⁸ Αξιοσημείωτο ήταν και το ποσοστό της αποχής στις συγκεκριμένες εκλογές (2.563.891 – 25,84%). Η νίκη της ΝΔ ήταν οριακή (152 βουλευτές) και το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με τη συνεχώς επιδεινούμενη εικόνα της ελληνικής οικονομίας, προοιώνιζαν τον σύντομο κοινοβουλευτικό βίο της δεύτερης κυβέρνησης Καραμανλή.

Πράγματι, τα γεγονότα του Δεκεμβρίου του 2008⁵⁹ και η ήττα της ΝΔ στις Ευρωεκλογές της 7^ης Ιουνίου 2009,⁶⁰ πυροδότησαν ραγδαίες πολιτικές εξελίξεις. Την ίδια στιγμή, οι βασικοί δείκτες της ελληνικής οικονομίας βρίσκονταν επί ξυρού ακμής, λόγω και της παγκόσμιας χρηματοοικονομικής κρίσης του 2008.⁶¹ Παράλληλα, ο Καραμανλής έτεινε χείρα συνεργασίας στον Γιώργο Παπανδρέου, για το ζήτημα της εκλογής Προέδρου της Δημοκρατίας, καθώς και για την ανάγκη εφαρμογής έκτακτων μέτρων για τη σταθεροποίηση της οικονομίας, όπως του είχαν υποδείξει η Ευρωπαϊκή Ένωση και το ΔΝΤ. Ωστόσο, ο αρχηγός του ΠΑΣΟΚ δεν ανταποκρίθηκε στο κάλεσμα του πρωθυπουργού.⁶²

Πράγματι, από τις αρχές του 2009 το ΔΝΤ είχε προειδοποιήσει την ελληνική κυβέρνηση ότι έπρεπε να ληφθούν μέτρα για την άμεση αντιμετώπιση των διπλών ελλειμμάτων της ελληνικής οικονομίας (δημοσιονομικού και ανταγωνιστικότητας).⁶³ Η κυβέρνηση Καραμανλή έλαβε κάποια μέτρα, αλλά δεν ήταν επαρκή για να ανακόψουν την επιδείνωση της δημοσιονομικής και ανταγωνιστικής κατάστασης της χώρας.⁶⁴ Εν τέλει, ο Καραμανλής, πιεζόμενος από το πολιτικό αδιέξοδο, καθώς και από τις οικονομικές δυσχέρειες, οδήγησε τη χώρα σε πρόωρες εκλογές, οι οποίες πραγματοποιήθηκαν στις 4 Οκτωβρίου 2009. Σε αυτές, πρώτο κόμμα αναδείχθηκε το ΠΑΣΟΚ του Γιώργου Παπανδρέου με ποσοστό 43,92% και 160 έδρες, δεύτερο κόμμα η ΝΔ με ποσοστό 33,47% και 91 έδρες, τρίτο κόμμα το ΚΚΕ με ποσοστό 7,54% και 21 έδρες, τέταρτο κόμμα το ΛΑΟΣ με ποσοστό 5,63% και 15 έδρες, πέμπτο και τελευταίο κόμμα ο ΣΥΡΙΖΑ, με νέο πρόεδρο τον Αλέξη Τσίπρα, με ποσοστό 4,60% και 13 έδρες.⁶⁵

Η κρίση χρέους του 2010 δοκιμάζει το πολιτικό σύστημα

Με την ανάληψη της εξουσίας από τη κυβέρνηση Παπανδρέου, τα επιτόκια δανεισμού της χώρας άρχισαν να αυξάνονται επικίνδυνα, με την Ελλάδα να οδηγείται, λόγω κάκιστων πολιτικών χειρισμών, σε δανεισμό από το ΔΝΤ και τους Ευρωπαίους εταίρους, υπό εξαιρετικά σκληρούς όρους δημοσιονομικής λιτότητας. Μόλις είχε ανατείλει για τη χώρα η εποχή των Μνημονίων (δανειακών συμβάσεων),⁶⁶ με σοβαρότατες επιπτώσεις στην ελληνική οικονομία και κοινωνία, οδηγώντας παράλληλα σε φτωχοποίηση κυρίως τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα.⁶⁷ Σε πολιτικό επίπεδο, η διαχείριση της κρίσης χρέους από την κυβέρνηση Γ. Παπανδρέου είχε ως αποτέλεσμα την παραίτησή της και τον σχηματισμό κυβέρνησης συνεργασίας μεταξύ ΠΑΣΟΚ – ΝΔ – ΛΑΟΣ με πρωθυπουργό τον τραπεζίτη Λουκά Παπαδήμο. Η μεταβατική αυτή κυβέρνηση ανέλαβε την υλοποίηση των συμφωνιών της Συνόδου Κορυφής των ηγετών της Ευρωζώνης της 26ης Οκτωβρίου 2011 και την εφαρμογή της οικονομικής πολιτικής (λιτότητας και περικοπής δημόσιων δαπανών), που συνδεόταν με τις αποφάσεις αυτές. Η κυβέρνηση Παπαδήμου διενήργησε τις εκλογές της 6ης Μαΐου 2012,⁶⁸ από τις οποίες δεν προέκυψε αυτοδύναμη κυβέρνηση,⁶⁹με αποτέλεσμα να οδηγηθούμε σε δεύτερη εκλογική αναμέτρηση μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα. Ωστόσο, αξίζει να επισημανθεί η επανεμφάνιση και τρομακτική άνοδος της Χρυσής Αυγής, η οποία συγκέντρωσε ποσοστό 6,97% (21 έδρες). Η δε αποχή άγγιξε το 34,88% των εγγεγραμμένων ψηφοφόρων, απόρροια της βαθιάς απογοήτευσης του εκλογικού σώματος από το πολιτικό σύστημα της χώρας.⁷⁰

Οι εκλογές της 17^ης Ιουνίου 2012 πραγματοποιήθηκαν με φόντο τη δεινή οικονομική κατάσταση της χώρας. Διεξήχθησαν από την υπηρεσιακή κυβέρνηση του Παναγιώτη Πικραμμένου και οδήγησαν στον σχηματισμό της κυβέρνησης «Εθνικής Ευθύνης» (ΝΔ – ΠΑΣΟΚ – ΔΗΜΑΡ) με πρωθυπουργό τον Αντώνη Σαμαρά, πρόεδρο της ΝΔ από τις 30 Νοεμβρίου 2009, και αντιπρόεδρο τον Ευάγγελο Βενιζέλο, επικεφαλής του ΠΑΣΟΚ. Μαζί τους συμπαρατάχθηκε και ο Φώτης Κουβέλης, αρχηγός της Δημοκρατικής Αριστεράς (ΔΗΜΑΡ), οποίος όμως αποχώρησε από την κυβέρνηση τον Ιούνιο του 2013.⁷¹ Στα αξιοσημείωτα της εκλογικής διαδικασίας συγκαταλέγονταν η εκλογική εκτόξευση του ΣΥΡΙΖΑ στο 26,89%, η συνεχής πτώση του ΠΑΣΟΚ από το 43,92% στις εκλογές του 2009 στο 12,28% (απώλεια 2.256.674 ψήφων!), η σταθεροποίηση του ποσοστού της Χρυσής Αυγής στο 6,92% και η εκτόξευση του ποσοστού της αποχής στο 37,51%.⁷² Λόγω των αρνητικών αποτελεσμάτων του προγράμματος δημοσιονομικής προσαρμογής της Ελλάδας (Μνημόνια Ι και ΙΙ), το οικονομικό, πολιτικό και κοινωνικό κλίμα συνέχισε να οξύνεται και τα επόμενα χρόνια, επιτείνοντας την ήδη, από το 2010, φτωχοποίηση του ελληνικού λαού. Η φτώχεια και ο κοινωνικός αποκλεισμός έπληξαν ανελέητα τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, λόγω των περικοπών σε μισθούς, συντάξεις και στις κρατικές δαπάνες για την κοινωνική πολιτική. Η δε δολοφονία, τον Σεπτέμβριο του 2013, του αριστερού καλλιτέχνη και ακτιβιστή Παύλου Φύσσα από στέλεχος της Χρυσής Αυγής, προκάλεσε τον χαρακτηρισμό της ως εγκληματικής οργάνωσης και τη φυλάκιση του αρχηγού και των περισσότερων βουλευτών του κόμματος.⁷³

«Πρώτη φορά Αριστερά»: ο Αλέξης Τσίπρας στο τιμόνι της χώρας

Η άρνηση του ΣΥΡΙΖΑ να συγκατανεύσει στην εκλογή Προέδρου της Δημοκρατίας, θα οδηγήσει τη χώρα στις πρόωρες εκλογές του Ιανουαρίου του 2015. Ο ΣΥΡΙΖΑ, με επικεφαλής τον Αλέξη Τσίπρα, ήρθε πρώτο κόμμα (36,34% και 149 έδρες) και σχημάτισε κυβέρνηση συνεργασίας με τους Ανεξάρτητους Έλληνες (ΑΝΕΛ) του Πάνου Καμμένου (4,75% και 13 έδρες). Δεύτερο κόμμα αναδείχθηκε η ΝΔ (27,81% και 76 έδρες), τρίτη η Χρυσή Αυγή (6,28% και 17 έδρες), τέταρτο το Ποτάμι του Σταύρου Θεοδωράκη (6,05% και 17 έδρες), πέμπτο το ΚΚΕ, με τον Δημήτρη Κουτσούμπα να ηγείται για πρώτη φορά του κόμματος σε εκλογική αναμέτρηση (5,47% και 15 έδρες) και τελευταίο το ΠΑΣΟΚ (4,68% και 13 έδρες).⁷⁴

Ως προς το αποτέλεσμα των εκλογών, παρατηρούμε ότι ο ΣΥΡΙΖΑ εκτόξευσε το ποσοστό του κατά 10 σχεδόν μονάδες σε σχέση με προηγούμενες εκλογές. Το δε ΠΑΣΟΚ κατρακύλησε στο 4,68%, σχεδόν το 1/3 του ποσοστού που είχε συγκεντρώσει στις προηγούμενες εκλογές. Αυτό οφειλόταν, εκτός των άλλων, και στην ίδρυση, από τον Γιώργο Παπανδρέου, του Κινήματος Δημοκρατών Σοσιαλιστών (ΚΙΔΗΣΟ).⁷⁵ Η δε Χρυσή Αυγή, παρά την υπόθεση Φύσσα, διατήρησε σταθερό το ποσοστό της.

Η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ – ΑΝΕΛ κράτησε αρχικά σκληρή στάση έναντι των δανειστών (ΕΕ – ΕΚΤ –ΔΝΤ), αρνούμενη να εφαρμόσει τα οικονομικά μέτρα που προέβλεπε η ψήφιση, από την προηγούμενη κυβέρνηση, του δεύτερου προγράμματος στήριξης (Μνημόνιο ΙΙ) της ελληνικής οικονομίας. Επίσης, προέκυψαν έντονες διαφωνίες μεταξύ των δύο πλευρών, για την επίτευξη συμφωνίας γύρω από το νέο πακέτο στήριξης της χώρας, με αποτέλεσμα οι διαπραγματεύσεις να οδηγηθούν σε αδιέξοδο, με την κυβέρνηση να καταφεύγει στη λύση του δημοψηφίσματος.⁷⁶

Μετά την επικράτηση του «Όχι» για τις πολιτικές λιτότητας, στο δημοψήφισμα της 5ης Ιουλίου 2015, με ποσοστό 61,31%,⁷⁷ η κυβέρνηση των ΣΥΡΙΖΑ – ΑΝΕΛ οδηγήθηκε σε άτακτη υποχώρηση μπροστά στις ευρωπαϊκές πιέσεις και υποχρεώθηκε να συνθηκολογήσει με τους ξένους δανειστές, εφαρμόζοντας ένα τρίτο Μνημόνιο («Τρίτη δέσμη μέτρων διάσωσης», 13 Ιουλίου 2015).⁷⁸

Η εξέλιξη αυτή οδήγησε τον ΣΥΡΙΖΑ σε διάσπαση, με τον αρχηγό του, Αλέξη Τσίπρα, να προκηρύσσει πρόωρες εκλογές για τις 20 Σεπτεμβρίου 2015, προκειμένου να λάβει νέα νωπή λαϊκή εντολή με σκοπό να εφαρμόσει το πρόγραμμα που είχε συμφωνήσει με τους δανειστές. Στις εκλογές εκείνες, που διενεργήθηκαν από την υπηρεσιακή κυβέρνηση της Βασιλικής Θάνου, ο ΣΥΡΙΖΑ ήρθε πρώτος με ποσοστό 35,46% και 145 έδρες, δεύτερη η ΝΔ, με προσωρινό πρόεδρο, μετά την παραίτηση του Αντώνη Σαμαρά, τον Αύγουστο του 2015, τον Βαγγέλη Μεϊμαράκη, με ποσοστό 28,09% και 75 έδρες, τρίτη η Χρυσή Αυγή με ποσοστό 6,99% και 18 έδρες, τέταρτη η Δημοκρατική Συμπαράταξη – εκλογικός συνασπισμός κομμάτων της Κεντροαριστεράς υπό το ΠΑΣΟΚ – με επικεφαλής τη Φώφη Γεννηματά, με ποσοστό 6,28% και 17 έδρες, πέμπτο το ΚΚΕ με ποσοστό 5,55% και 15 έδρες, έκτο το Ποτάμι με ποσοστό 4,09% και 11 έδρες, έβδομο κόμμα οι ΑΝΕΛ με 10 έδρες και τελευταία η Ένωση Κεντρώων (ΕΚ) του Βασίλη Λεβέντη με ποσοστό 3,44% και 9 έδρες.⁷⁹ Η αδυναμία σχηματισμού αυτοδύναμης κυβέρνησης από τον ΣΥΡΙΖΑ τον οδήγησε ξανά, για δεύτερη φορά μέσα σε έναν χρόνο, στον σχηματισμό κυβέρνησης συνεργασίας με τους ΑΝΕΛ (145 + 10 έδρες).

Η δεύτερη κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ – ΑΝΕΛ προσαρμόστηκε με τις απαιτήσεις των δανειστών και συνέχισε να εφαρμόζει ένα σκληρό πρόγραμμα δημοσιονομικής προσαρμογής, μετά το δημοψήφισμα του Ιουλίου του 2015 και τις εκλογές του Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους. Ωστόσο, κατάφερε να ξαναβάλει την οικονομία σε τροχιά ανάπτυξης από το 2016 (ρυθμός μεγέθυνσης ΑΕΠ 0,4% έναντι μείωσης -0,2% το 2015).⁸⁰Μέχρι το 2019, ο ρυθμός μεγέθυνσης του ΑΕΠ κυμάνθηκε γύρω στο 1,8 – 1,9% σε ετήσια βάση. Ο προϋπολογισμός είχε συνεχή πρωτογενή πλεονάσματα (0,2% του ΑΕΠ το 2015, 4,1% το 2017, 4,2% το 2018 και 3,7% το 2019). Ωστόσο, το δημόσιο χρέος εξακολούθησε να διαμορφώνεται σε υψηλά επίπεδα (180,9% το 2015, 179,4% το 2016, 179,3% το 2017, 184,99% το 2018 και 176,5% το 2019),⁸¹ ενώ γεγονότα, όπως η πυρκαγιά στο Μάτι Αττικής (Ιούλιος 2018), που στοίχισε τη ζωή σε 104 ανθρώπους, και η επίλυση του ζητήματος του ονόματος της σημερινής Βόρειας Μακεδονίας (Συνθήκη των Πρεσπών – 17 Ιουνίου 2018) κόστισαν εκλογικά στον ΣΥΡΙΖΑ.⁸²

Επιστροφή στην αυτοδυναμία: κυβερνήσεις Κυριάκου Μητσοτάκη

Οι επόμενες εκλογές διεξήχθησαν στις 7 Ιουλίου 2019 με τη ΝΔ του Κυριάκου Μητσοτάκη, οποίος εξελέγη αρχηγός της στις 10 Ιανουαρίου 2016, να αναδεικνύεται πρώτη δύναμη με ποσοστό 39,85% (158 έδρες), δεύτερο κόμμα ο ΣΥΡΙΖΑ – Προοδευτική Συμμαχία (ΠΣ) με ποσοστό 31,53% και 86 έδρες,⁸³τρίτο κόμμα το Κίνημα Αλλαγής με ποσοστό 8,10% και 22 έδρες,⁸⁴ τέταρτο κόμμα το ΚΚΕ με ποσοστό 5,30% και 15 έδρες, πέμπτο κόμμα η πρωτοεμφανιζόμενη Ελληνική Λύση του Κυριάκου Βελόπουλου με ποσοστό 3,70% και 10 έδρες και έκτο κόμμα το Μέτωπο Ευρωπαϊκής Ρεαλιστικής Ανυπακοής (ΜΕΡΑ25), με γενικό γραμματέα τον Γιάνη Βαρουφάκη, με ποσοστό 3,44% και 9 έδρες.⁸⁵ Μετά από δέκα χρόνια και τέσσερεις εκλογικές αναμετρήσεις, η χώρα είχε ξανά αυτοδύναμη κυβέρνηση.⁸⁶

Προς τα τέλη του 2019 εκδηλώθηκε η πανδημία του Covid-19. Η παγκόσμια οικονομία επιδεινώθηκε λόγω των αυστηρών μέτρων περιορισμού της κυκλοφορίας και της οικονομικής δραστηριότητας. Οι κυβερνήσεις ανά τον κόσμο, όπως και η ελληνική, αποφάσισαν να στηρίξουν τις οικονομίες τους με πρωτόγνωρα χρηματοδοτικά μέτρα. Παράλληλα, η ανθρωπότητα βίωσε έναν παγκόσμιο εγκλεισμό (lockdown), συνοδευόμενο από αυστηρά μέτρα περιστολής των ελευθεριών, μέτρα που θεωρήθηκαν απαραίτητα για τη μη αύξηση των κρουσμάτων του νέου ιού.⁸⁷Η δε υγειονομική διαχείριση της πανδημίας κυριάρχησε στη δημόσια πολιτική συζήτηση. Οι επόμενες ελληνικές βουλευτικές εκλογές ήταν εκείνες του Μαΐου του 2023. Ήταν και αυτές πρόωρες, καθότι η κοινοβουλευτική θητεία της κυβέρνησης Μητσοτάκη έληγε λίγους μήνες αργότερα. Αναμφίβολα, στην πρόωρη προκήρυξή τους διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο η πίεση που δέχτηκε η κυβέρνηση από το τραγικό σιδηροδρομικό δυστύχημα των Τεμπών (28 Φεβρουαρίου 2023).

Ως προς το αποτέλεσμα των εκλογών, πρώτο κόμμα ανεδείχθη η ΝΔ με ποσοστό 40,79% και 146 έδρες, δεύτερο κόμμα ο ΣΥΡΙΖΑ – ΠΣ του Αλέξη Τσίπρα με ποσοστό 20,07% και 71 έδρες, τρίτο κόμμα το ΠΑΣΟΚ – Κίνημα Αλλαγής, με πρόεδρο τον Νίκο Ανδρουλάκη, μετά τον θάνατο της Φώφης Γεννηματά, με ποσοστό 11,46% και 41 έδρες, τέταρτο κόμμα το ΚΚΕ με ποσοστό 7,23% και 26 έδρες και πέμπτο η Ελληνική Λύση του Κυριάκου Βελόπουλου με ποσοστό 4,45% και 16 έδρες.⁸⁸

Επειδή όμως η συγκεκριμένη εκλογική διαδικασία πραγματοποιήθηκε με το σύστημα της απλής αναλογικής, κανένα κόμμα δεν κατάφερε να σχηματίσει αυτοδύναμη μονοκομματική κυβέρνηση. Συνεπώς, η χώρα οδηγήθηκε σε νέα εκλογική αναμέτρηση, αυτή τη φορά με το σύστημα της ενισχυμένης αναλογικής, που πραγματοποιήθηκε στις 25 Ιουνίου 2023. Η ΝΔ αναδείχθηκε και πάλι πρώτο κόμμα με ποσοστό 40,56% και 158 έδρες, δεύτερος ο ΣΥΡΙΖΑ – ΠΣ με ποσοστό 17,83% και 47 έδρες, τρίτο το ΠΑΣΟΚ – ΚΙΝΑΛ με ποσοστό 11,84% και 32 έδρες, τέταρτο το ΚΚΕ με ποσοστό 7,69% και 21 έδρες, πέμπτο κόμμα οι Σπαρτιάτες με ποσοστό 4,68% και 12 έδρες, έκτο κόμμα η Ελληνική Λύση με ποσοστό 4,44% και έδρες 12 έδρες, έβδομο κόμμα η Νίκη με ποσοστό 3,69% και 10 έδρες και όγδοο κόμμα η Πλεύση Ελευθερίας με ποσοστό 3,17% και 8 έδρες.⁸⁹

◊ ◊ ◊

Τα χρόνια αυτά (1974 – 2024), ο ελληνικός λαός, μέσω της ψήφου του, μετέβαλλε αρκετές φορές την κατεύθυνση της ασκηθείσας πολιτικής (φιλελεύθερη ή σοσιαλδημοκρατική), χωρίς ποτέ να οδηγηθούμε σε συνταγματική εκτροπή και παρατεταμένη πολιτική αστάθεια, όπως συνέβη αρκετές φορές κατά το παρελθόν. Το πολιτικό σύστημα της Μεταπολίτευσης, συγκρινόμενο με προηγούμενες περιόδους της ελληνικής πολιτικής ιστορίας [βλ. για παράδειγμα την περίπτωση της Μεσοπολεμικής Ελλάδας (1919-1939) ή εκείνη της μετεμφυλιακής πραγματικότητας των ετών 1949 – 1967], και παρά τους κλυδωνισμούς που δέχτηκε κατά καιρούς (π.χ. κρίση χρέους 2010), διακρίνεται από πολιτική ωριμότητα τόσο των κομμάτων όσο και του εκλογικού σώματος. Η ομαλή εναλλαγή της εξουσίας αποτυπώνει τη σταθερότητα και ποιότητα της μεταπολιτευτικής ελληνικής Δημοκρατίας, της οποίας τα θεμέλια πρώτος έθεσε ο Κωνσταντίνος Καραμανλής.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Σημειώσεις

1. Eυάνθης Χατζηβασιλείου, «Η σύσταση και η εδραίωση του Δημοκρατικού Πολιτεύματος, 1974-1981», στο συλλογικό τόμο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. ΙΣΤ΄, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2000, σσ. 294-295. ↩︎
2. Στο ίδιο. ↩︎
3. Π. Ρουμελιώτης – Β. Κολλάρος, Από την Ελλάδα της Αλλαγής στην Ελλάδα της Παρακμής, Εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 2021, σ. 32. ↩︎
4. Ελληνική Δημοκρατία, Υπουργείο Εσωτερικών, Διεύθυνσις Εκλογών, Αποτελέσματα Βουλευτικών Εκλογών της 17^ης Νοεμβρίου 1974, Εθνικόν Τυπογραφείον, Αθήναι 1976. ↩︎
5. Ηλίας Νικολακόπουλος, Των εκλογών τα πάθη: Ψηφίδες της ελληνικής εκλογικής ιστορίας του 20^ου αιώνα, Εκδ. Βήμα, Αθήνα 2012, σσ. 161-164· Γ. Βούλγαρης, Η Ελλάδα της Μεταπολίτευσης 1974-1990, Εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 2008, σσ. 48-49, 57-69, 98-103. ↩︎
6. Χατζηβασιλείου, ό.π., σσ. 303-304. ↩︎
7. Στο ίδιο, σ. 305. ↩︎
8. Ελληνική Δημοκρατία, Υπουργείο Εσωτερικών, Αποτελέσματα του Δημοψηφίσματος της 8^ης Δεκέμβριου 1974, εκ του Εθνικού Τυπογραφείου, Αθήναι 1977. ↩︎
9. Χατζηβασιλείου, ό.π., σ. 305. ↩︎
10. Στο ίδιο, ↩︎
11. Ν. Αλιβιζάτος, «Ένα ξεχασμένο επίτευγμα: Οι δίκες των χουντικών», στο συλλογικό τόμο (επιμ. , Β. Καραμανωλάκης, Ηλ. Νικολακόπουλος, Τ. Σακελλαρόπουλος) Η Μεταπολίτευση ’74-’75, Στιγμές μιας Μετάβασης, Εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 2016, σσ. 47-60. ↩︎
12. Χατζηβασιλείου, ό.π., σσ. 305-308. Για το κείμενο του Συντάγματος του 1975, βλ. ΦΕΚ A΄ 111/1975. ↩︎
13. Χατζηβασιλείου, ό.π., σ. 313. ↩︎
14. Νικολακόπουλος, ό.π., σσ. 164-167. Βλ. επίσης, Ελληνική Δημοκρατία, Υπουργείο Εσωτερικών, Διεύθυνση Εκλογών, Αποτελέσματα Βουλευτικών Εκλογών της 20^ης Νοεμβρίου 1977, τόμ. 1, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα 1979. ↩︎
15. Χατζηβασιλείου, ό.π., σ. 313. ↩︎
16. Νικολακόπουλος, ό.π., σσ. 165-167. ↩︎
17. Ρουμελιώτης – Κολλάρος, ό.π., σ. 49-50. ↩︎
18. Χατζηβασιλείου, ό.π., σσ. 315-317. ↩︎
19. Βλ. «Μυστική και αυστηρώς απόρρητη έκθεση του αντιπροέδρου της κυβερνήσεως Ευάγγελου Αβέρωφ προς τον πρωθυπουργό Γεώργιο Ράλλη, με παρατηρήσεις επί της καταστάσεως της ελληνικής οικονομίας», Ιούλιος 1981, https: //www.news247.gr/politiki/i-ekthesi-averof-gia-tin-elliniki-oikonomia.6518554.html (πρόσβαση 5 Ιουνίου 2024). Ακόμα, Γ. Ράλλης, Ώρες ευθύνης, Εκδ. Το Βήμα, Αθήνα 2010. ↩︎
20. Ρουμελιώτης – Κολλάρος, ό.π., σσ. 124-125. ↩︎
21. Ελληνική Δημοκρατία, Υπουργείο Εσωτερικών, Διεύθυνση Εκλογών, Αποτελέσματα Βουλευτικών Εκλογών της 18^ης Οκτωβρίου 1981, τόμ. 1, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα 1984. ↩︎
22. Νικολακόπουλος, ό.π., σ. 168. ↩︎
23. Πρακτικά Βουλής, συνεδρίαση 12ης Μαΐου 1982. ↩︎
24. Ν. 1285/82, «Αναγνώριση Εθνικής Αντίστασης», ΦΕΚ 115, Αʹ, 20/09/1982. Βλ. επίσης, Ρουμελιώτης – Κολλάρος, ό.π., σ. 217. Σ. Κωστόπουλος, ΠΑΣΟΚ 5 χρόνια, Αχαϊκές Εκδόσεις, Πάτρα 1986. ↩︎
25. Ρουμελιώτης – Κολλάρος, ό.π., σσ. 550-551. ↩︎
26. Μ. Δρεττάκης, Βουλευτικές εκλογές 1985 και Ευρωεκλογές 1984, Εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1986. ↩︎
27. Βούλγαρης, ό.π., σσ. 260-280· Σπ. Σακελλαρόπουλος, Η Ελλάδα στη Μεταπολίτευση, πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις 1974-1988, Εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 2001, σσ. 400-410. ↩︎
28. Νικολακόπουλος, ό.π., σσ. 172-174. Για τα συγκεντρωτικά αποτελέσματα, βλ. Ελληνική Δημοκρατία, Υπουργείο Εσωτερικών, Διεύθυνση Εκλογών, Αποτελέσματα Βουλευτικών Εκλογών της 2ας Ιουνίου 1985, τόμ. 1, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα 1986. ↩︎
29. Βούλγαρης, ό.π., σσ. 242-249. ↩︎
30. ΦΕΚ 22, Αʹ, 12/03/1986. ↩︎
31. Το ΠΑΣΟΚ, με αφορμή τις προεδρικές εκλογές του Μαρτίου του 1985, που ανέδειξαν Πρόεδρο της Δημοκρατίας τον αρεοπαγίτη Χρήστο Σαρτζετάκη και πριν από τη νίκη του στις βουλευτικές εκλογές του Ιουνίου του 1985, είχε ανακοινώσει ότι θα προχωρούσε σε αναθεώρηση του Συντάγματος του 1975. Ρουμελιώτης – Κολλάρος, ό.π., σ. 200. Αντ. Παντελής, Οι Συνταγματικές ρυθμίσεις του 1986, Εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 1994. ↩︎
32. Η υποτίμηση της δραχμής του 1983 δεν κατάφερε να αποτρέψει τη μείωση της ανταγωνιστικότητας της οικονομίας μέχρι το 1985, λόγω του διαστρεβλωμένου παραγωγικού μοντέλου της Ελλάδας. ↩︎
33. Ρουμελιώτης – Κολλάρος, ό.π., σσ. 232-241. ↩︎
34. Ελληνική Δημοκρατία, Υπουργείο Εσωτερικών, Διεύθυνση Εκλογών, Αποτελέσματα Βουλευτικών Εκλογών της 18^ης Ιουνίου 1989, τόμ. 1, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα 1991. ↩︎
35. Νικολακόπουλος, ό.π., σσ. 174-177. ↩︎
36. Στο ίδιο ↩︎
37. Για τα συγκεντρωτικά αποτελέσματα, βλ. Ελληνική Δημοκρατία, Υπουργείο Εσωτερικών, Διεύθυνση Εκλογών, Αποτελέσματα Βουλευτικών Εκλογών της 5^ης Νοεμβρίου 1989, τόμ. 1, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα 1991. ↩︎
38. Χρήστος Λυριτζής, «Η περίοδος της πολιτικής αστάθειας», στο συλλογικό τόμο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ ΙΣΤ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2000, σ.361. ↩︎
39. Ρουμελιώτης – Κολλάρος, ό.π., σσ. 452-453. ↩︎
40. Λυριντζής, ό.π., σ. 362. ↩︎
41. Ελληνική Δημοκρατία, Υπουργείο Εσωτερικών, Διεύθυνση Εκλογών, Αποτελέσματα Βουλευτικών Εκλογών της 8^ης Απριλίου 1990, τόμ. 1, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα 1991. Βλ. επίσης, Νικολακόπουλος, 2012, σσ. 179-180 και Λυριντζής, ό.π., σ. 362. ↩︎
42. Νίκος Γουλιάς, Η Ελλάδα στις κάλπες (1974-1989), τόμ. Β΄ (1990-2007), Εκδ. Η καθημερινή, Αθήνα 2023, σ. 39. ↩︎
43. Στο ίδιο, σ. 42. ↩︎
44. ΦΕΚ 163 Α΄ 30/11/1990. ↩︎
45. Υπουργείο Εσωτερικών Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης, Διεύθυνση Εκλογών, Αποτελέσματα των Βουλευτικών Εκλογών της 10^ης Οκτωβρίου 1993, τόμ. 1, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα 1996. ↩︎
46. Νικολακόπουλος, ό.π., σσ. 180-181. Βλ. επίσης, Ρουμελιώτης – Κολλάρος, ό.π., σ. 476. ↩︎
47. Γουλιάς, ό.π., σ. 42. ↩︎
48. Νικολακόπουλος, ό.π., σ. 182-183. ↩︎
49. Γουλιάς, ό.π., σ. 113. ↩︎
50. Στο ίδιο, σ. 75. ↩︎
51. Υπουργείο Εσωτερικών Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης, Διεύθυνση Εκλογών, Αποτελέσματα των Βουλευτικών Εκλογών της 22ας Σεπτεμβρίου 1996, τόμ. 1, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα 1998. ↩︎
52. Κωνσταντίνος Χαροκόπος, «Το Κραχ του ’99 μας στοιχειώνει ακόμα», Liberal, 20 Σεπτεμβρίου 2021, https://www.liberal.gr/market/to-krach-tou-99-mas-stoicheionei-akoma/402786 (πρόσβαση, 31 Μαΐου 2024). ↩︎
53. Γουλιάς, ό.π., σ. 152. ↩︎
54. https://www.bankofgreece.gr/euro/h-istoria-toy-eyrw (πρόσβαση, 31 Μαΐου 2005). ↩︎
55. https://ekloges-prev.singularlogic.eu/voul2004/el/index.htm (πρόσβαση, 27 Μαΐου 2024). ↩︎
56. https://www.tovima.gr/2014/11/11/society/saranta-xronia-se-tesseris-gia-tis-pyrkagies-stin-ileia-to-2007/ (πρόσβαση, 31 Μαΐου 2024). ↩︎
57. Γουλιάς, ό.π., σ. 193. ↩︎
58. https://ekloges-prev.singularlogic.eu/v2007/pages/index.html (πρόσβαση, 27 Μαΐου 2024). ↩︎
59. Δολοφονία του μαθητή Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου στις 6 Δεκεμβρίου 2008 και κύμα ταραχών σε όλη τη χώρα. ↩︎
60. (ΠΑΣΟΚ 36.65 %, ΝΔ 32.30 %, ΚΚΕ 8.35 %, ΛΑΟΣ 7.15 %, ΣΥΡΙΖΑ 4.70 %, ΟΙΚΟΛΟΓΟΙ – ΠΡΑΣΙΝΟΙ 3.49 %) https://ekloges-prev.singularlogic.eu/e2009/pages/index.html ↩︎
61. Ρουμελιώτης – Κολλάρος, ό.π., σσ. 481-492. ↩︎
62. Ο Παπανδρέου αρνούνταν να συναινέσει στην επανεκλογή του Κάρολου Παπούλια. ↩︎
63. Π. Ρουμελιώτης, Το άγνωστο παρασκήνιο της προσφυγής στο ΔΝΤ, Πώς και γιατί φτάσαμε στο Μνημόνιο, Εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 2012, σσ. 37-44. ↩︎
64. Ρουμελιώτης – Κολλάρος,ό.π., σ. 236. ↩︎
65. https://ekloges-prev.singularlogic.eu/v2009/pages/index.html (πρόσβαση, 26 Μαΐου 2024). ↩︎
66. Π. Ρουμελιώτης, Χρυσές Τουλίπες, Πώς οι κερδοσκόποι χρεοκοπούν κράτη και πτωχεύουν κοινωνίες, Εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 2016, σσ. 242-245. ↩︎
67. Βλ. ενότητα «Η φτωχοποίηση της Ελλάδας», στο ίδιο, σσ. 319-322. ↩︎
68. https://ekloges-prev.singularlogic.eu/v2012a/public/index.html#{%22cls%22:%22main%22,%22params%22:{}} (πρόσβαση, 26 Μαΐου 2024). ↩︎
69. Τα αποτελέσματα εκλογών της 6ης Μαΐου 2012 ήταν τα εξής: Πρώτο κόμμα η ΝΔ με 18,85% και 108 έδρες, δεύτερο κόμμα ο ΣΥΡΙΖΑ με 16,79% και 52 έδρες, τρίτο κόμμα το ΠΑΣΟΚ με 13,18% και 41 έδρες, τέταρτο κόμμα οι Ανεξάρτητοι Έλληνες (ΑΝΕΛ) με 10,62% και 33 έδρες, πέμπτο κόμμα το ΚΚΕ με 8,48% και 26 έδρες, έκτο κόμμα η Χρυσή Αυγή με 6,97% και 21 έδρες, έβδομο και τελευταίο κόμμα η Δημοκρατική Αριστερά (ΔΗΜΑΡ) με 6,11% και 19 έδρες. ↩︎
70. Στο ίδιο ↩︎
71. Τα αποτελέσματα των εκλογών της 17ης Ιουνίου 2012 ήταν τα εξής: ΝΔ (Αντώνης Σαμαράς) 29,66% (129 έδρες), ΣΥΡΙΖΑ (Αλέξης Τσίπρας) 26,89% (71 έδρες), ΠΑΣΟΚ (Ευάγγελος Βενιζέλος) 12,28% (33 έδρες), ΑΝΕΛ (Πάνος Καμμένος) 7,51% (20 έδρες), Χρυσή Αυγή (Νίκος Μιχαλολιάκος) 6,92% (18 έδρες), ΔΗΜΑΡ (Φώτης Κουβέλης) 6,25%        (17        έδρες),        ΚΚΕ        (Αλέκα        Παπαρήγα) 4,50% (12 έδρες). https://eklogesprev.singularlogic.eu/v2012b/public/index.html#{%22cls%22:%22main%22,%22params%22:{}} (πρόσβαση, 26 Μαΐου 2024). ↩︎
72. Γουλιάς, ό.π., τόμ. Γ΄ (2009-2019), σ. 101. ↩︎
73. Στο ίδιο, σσ. 122-123. ↩︎
74. https://ekloges-prev.singularlogic.eu/v2015a/v/public/index.html#{%22cls%22:%22main%22,%22params%22:{}} (πρόσβαση, 26 Μαΐου 2024). ↩︎
75. https://www.tovima.gr/2015/01/03/politics/g-papandreoy-theloyme-na-ginoyme-i-allagi-poy-presbeyoyme/ (πρόσβαση, 28 Μαΐου 2024). ↩︎
76. Ρουμελιώτης – Κολλάρος, ό.π., σσ. 520-521. ↩︎
77. Ελληνική Δημοκρατία, Υπουργείο Εσωτερικών και Διοικητικής Ανασυγκρότησης, Δημοψήφισμα της 5ης Ιουλίου 2015, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα, 2015. Βλ. https://www.ypes.gr/wp- content/uploads/2024/01/ApotelDHMOPSIFISMA2015-20240129.pdf. ↩︎
78. Ρουμελιώτης – Κολλάρος, ό.π., σ. 521. ↩︎
79. https://eklogesprev.singularlogic.eu/v2015a/v/public/index.html{%22cls%22:%22main%22,%22params%22:{}} (πρόσβαση, 26 Μαΐου 2024). ↩︎
80. Ρουμελιώτης – Κολλάρος, ό.π., σ. 521. ↩︎
81. Στο ίδιο, σ. 522. ↩︎
82. https://www.kathimerini.gr/politics/1005597/sti-voyli-i-symfonia-ton-prespon/ (πρόσβαση, 26 Μαΐου 2024). ↩︎
83. Συμπαράταξη μικρότερων αριστερών δυνάμεων με τον ΣΥΡΙΖΑ. ↩︎
84. Δημιούργημα του συνεδρίου της Δημοκρατικής Συμπαράταξης, τον Ιούνιο του 2017, με επικεφαλής τη Φώφη Γεννηματά. ↩︎
85. https://ekloges-prev.singularlogic.eu/2019/v/home/index.html (πρόσβαση, 26 Μαΐου 2024). ↩︎
86. Γουλιάς, ό.π., τόμ. Γ΄, σ. 209. ↩︎
87. Άγγελος Χρυσόγγελος, «Η Δημοκρατία στην Εποχή του Κορωνοϊού: Ποιος χάνει, ποιος κερδίζει», https://www.naftemporiki.gr/opinion/302038/i-dimokratia-stin-epochi-tou-koronoiou-poios-chanei-poios-kerdizei/ (πρόσβαση, 26 Μαΐου 2024). ↩︎
88. https://ekloges-prev.singularlogic.eu/2023/may/v/home/index.html (πρόσβαση, 26 Μαΐου 2024). ↩︎
89. https://ekloges.ypes.gr/current/v/home/parties/ (πρόσβαση, 26 Μαΐου 2024). ↩︎