Ιστορικό περίγραμμα της χρήσης του υγρού πυρός από τους Βυζαντινούς
«…τοὶ δ’ ἔμβαλον ἀκάματον πῦρ νηῒ θοῇ· τῆς δ’ αἶψα κατ’ ἀσβέστη κέχυτο φλόξ. ὣς τὴν μὲν πρυμνὴν πῦρ ἄμφεπεν·»
Η παραπάνω αναφορά που διαβάζουμε στην Ιλιάδα του Ομήρου μάς θυμίζει πως η χρήση της φωτιάς για πολεμικούς σκοπούς είναι τόσο παλιά, όσο και η ίδια η τέχνη του πολέμου. Φθάνοντας στην πρώιμη βυζαντινή περίοδο συναντούμε αναφορές ιστορικών, όπως ο Ιωάννης Μαλάλας και ο Προκόπιος, για εμπρηστικά μίγματα ή ακόμη και εμπρηστικές χημικές συνθέσεις. Ο Ιωάννης Μαλάλας, εξιστορώντας τα γεγονότα της επανάστασης του Βιταλιανού κατά του αυτοκράτορα Αναστασίου Α΄ το 515 μ.Χ. αναφέρεται, στο «θείο ἄπυρο» και τις ιδιότητές του.
Επομένως, ήδη από τις αρχές του 6ου αι., μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι στο Βυζάντιο υπήρχε μία παράδοση στην κατασκευή και χρήση εμπρηστικών μιγμάτων. Ένα από τα προϊόντα αυτής της παράδοσης είναι εκείνο που στις πηγές το συναντούμε με διάφορα ονόματα, όπως «υγρόν», «θαλάσσιον», «σκευαστόν» ή «ελληνικόν πῦρ». Το όπλο αυτό εμφανίζεται εκ νέου στις πηγές στα τέλη του 7ου αι. και η «εφεύρεσή» του αποδίδεται στον Έλληνα αρχιτέκτονα Καλλίνικο από την Ηλιούπολη (Baalbek) της Συρίας. Η χρήση του υγρού πυρός από τους Βυζαντινούς κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων που έλαβαν χώρα το διάστημα 674-678, δηλαδή κατά την πρώτη απόπειρα των Αράβων να καταλάβουν την Κωνσταντινούπολη, ήταν καθοριστικής σημασίας για την αποτυχία του εγχειρήματος.
Το ίδιο όπλο χρησιμοποιείται και κατά τη δεύτερη πολιορκία της Βασιλεύουσας από τους Άραβες το 717-718. Ο αυτοκράτορας Λέων Γ΄ το αξιοποιεί σε δύο περιπτώσεις για να κάψει τα εχθρικά πλοία, επιτυγχάνοντας τη σωτηρία της Πόλεως, αλλά και της αυτοκρατορίας και αποκρούοντας τη σημαντικότερη απόπειρα των Αράβων να εισβάλουν στον ευρωπαϊκό χώρο. Λίγα χρόνια αργότερα, ενώ την εξουσία είχε ακόμη ο Λέων Γ΄, το υγρό πυρ χρησιμοποιείται από το βασιλικόν πλώιμον, δηλαδή τον στόλο που έδρευε στην Κωνσταντινούπολη, κατά των σκαφών των στασιαστών του γνωστού «Κινήματος των Ελλαδικών». Η κατοχή του υγρού πυρός ήταν αυτή που έκρινε την τύχη της ναυτικής σύγκρουσης ανάμεσα στα αυτοκρατορικά πλοία και εκείνα των κινηματιών, χαρίζοντας τη νίκη στα πρώτα.
Στις αρχές του 9ου αι. οι Βούλγαροι του Κρούμου κατέλαβαν την πόλη της Μεσημβρίας και ανάμεσα στα λάφυρα που αποκόμισαν βρισκόταν και αριθμός χάλκινων σιφώνων και ποσότητα υγρού πυρός, χρήση των οποίων δεν έκαναν ποτέ. Υγρό πυρ χρησιμοποιήθηκε το 941 επί Ρωμανού Α΄ για την αντιμετώπιση της ρωσικής απειλής, όπως και το 1043 επί Κωνσταντίνου Θ΄ του Μονομάχου, ξανά κατά των Ρώσων, αυτή τη φορά υπό τον Βλαδίμηρο, κατακαίγοντας και τις δύο φορές τα εχθρικά σκάφη. Δεν ήταν όμως το υγρό πυρ ένα όπλο που οι Βυζαντινοί χρησιμοποιούσαν όταν βρίσκονταν σε άμυνα. Τόσο ο Νικηφόρος Φωκάς το 960 κατά την ανακατάληψη της Κρήτης από τους Σαρακηνούς, όσο και ο Ιωάννης Τσιμισκής κατά των Ρώσων στη Βουλγαρία το 971, είχαν εφοδιάσει τις ναυτικές τους δυνάμεις με υγρό πυρ.
Το υγρό πυρ αναφέρεται και στο έργο του Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογέννητου «Προς τον ίδιο υιόν Ρωμανόν», ενώ η χρήση του συνεχίζεται, σύμφωνα με τις πηγές, τόσο κατά τα χρόνια των Κομνηνών αυτοκρατόρων, όσο και κατά την ύστερη βυζαντινή περίοδο, αν και οι περιγραφές, όπως αυτές της Άννας Κομνηνής, δεν είναι σαφείς ως προς το τι ακριβώς ήταν και πως χρησιμοποιείτο το υγρό πυρ, επιτρέποντας μόνο υποθέσεις.
Σύνθεση και τρόποι χρήσης του υγρού πυρός
Οι παλαιότερες θεωρίες
Οι διθυραμβικές αναφορές των βυζαντινών πηγών (Θεοφάνης) για τη σημασία της χρήσης του υγρού πυρός κατά των Αράβων στις δύο πολιορκίες της Κωνσταντινούπολης (674-678 και 717-718) προσέλκυσαν το ενδιαφέρον των ερευνητών, οι οποίοι προσπάθησαν να ανακαλύψουν σε τι ακριβώς συνίστατο αυτό το «μυστικό» όπλο, το οποίο χάθηκε μαζί με την αυτοκρατορία. Οι προσπάθειές τους επικεντρώθηκαν αρχικά στο ζήτημα της σύνθεσης του υγρού πυρός. Μια πρώτη ομάδα ερευνητών υποστήριξε πως ο Καλλίνικος πρόσθεσε νίτρο, το οποίο ως τότε ήταν άγνωστο, στις ήδη υπάρχουσες εμπρηστικές ύλες για να δημιουργήσει ένα ιδιαίτερα ενισχυμένο μίγμα, ενώ μια δεύτερη ομάδα αρνείται τη χρήση του νίτρου και αντιπροτείνει τον ασβέστη, βασιζόμενη στην ιδιότητα που από τις πηγές αποδίδεται στο υγρό πυρ να αυτοαναφλέγεται στην επαφή του με το νερό.
Την πρώτη θεωρία υποστήριξε αρχικά ο Γάλλος χημικός Marcellin Berthelot το 1891 σε άρθρο του και έπειτα σε εκτενή μελέτη του, το1893. Ο Berthelot θεώρησε πως οι αναφορές των πηγών σε βροντές, καπνούς και λάμψεις που συνόδευαν τη χρήση του υγρού πυρός, ήταν σαφής ένδειξη περί της γνώσης της ύπαρξης του νίτρου, ως υλικού, αλλά και της χρήσης του σε εμπρηστικό μίγμα από τους Βυζαντινούς. Με τις θέσεις του Berthelot συμφώνησαν τόσο ο Γερμανός ερευνητής H. Diels όσο και ο C. Zenghelis. Ως προς τη χρήση του υγρού πυρός, ο Berthelot υποστήριξε, δίχως να τεκμηριώνει όμως το πως, ότι «το υγρό πυρ ριχνόταν από μεταλλικούς σωλήνες που ήταν τοποθετημένοι στην πλώρη του πλοίου», καθώς επίσης ότι «ένας μόνο άνδρας αρκούσε για να εκτελέσει το έργο αυτό…πράγμα που σημαίνει πως η διαδικασία εκτόξευσης δεν απαιτούσε ούτε καταπέλτη, ούτε μηχανή πολυσύνθετη». Και ενώ ο H.Diels δεν κάνει κάποια αναφορά στις τεχνικές χρήσης του υγρού πυρός, ο C. Zenghelis θεωρεί πως η χρήση του ήταν μάλλον αντίστοιχη αυτής της πυρίτιδας, δηλαδή αξιοποιείτο για την εξασφάλιση της απαραίτητης ωστικής δύναμης για την εκτόξευση άλλων εμπρηστικών υλών κατά των εχθρικών πλοίων.
Την ίδια εποχή, ο Γερμανός Ε.Ο. von Lippmann επιχείρησε να αντικρούσει τις απόψεις των M. Berthelot – H. Diels, θέλοντας να αποδείξει, σε μελέτη του που δημοσιεύθηκε το 1906, πως η χρήση της πυρίτιδας για πολεμικούς σκοπούς οφειλόταν στους Γερμανούς και ασφαλώς όχι στους Βυζαντινούς, ενώ υποστήριξε πως το νίτρο, ως υλικό, δεν ήταν γνωστό πριν από τον 13ο αι., επικαλούμενος αναφορές του Μάρκου Γραικού, το έργο του οποίου επίσης τοποθετεί τον ίδιο αιώνα (13ο). Ο Μ. Berthelot απάντησε στον Ε.Ο. von Lippmann, θεωρώντας πως τα πορίσματα του τελευταίου στερούνταν αντικειμενικότητας για τους εξής λόγους: α) ο E.O. von Lippmann χρησιμοποίησε κατά τη μελέτη του μόνο τα χωρία των πηγών που πίστευε πως υποστήριζαν/τεκμηρίωναν τις θέσεις του και, β) χρονολόγησε το έργο «Liber ignium” του Μάρκου Γραικού τον 13ο αι., όταν αυτό θα μπορούσε να είναι έργο του 9ου αι., όπως δέχεται άλλωστε και ο C. Zenghelis, βασισμένος σε αντίστοιχο πόρισμα του K. Krumbacher. Ακόμη, ο C. Zenghelis υποστήριξε πως το νίτρο, σε μία τουλάχιστον από τις χημικές του ενώσεις, θα μπορούσε να είναι γνωστό στους Βυζαντινούς, επικαλούμενος αποτελέσματα εργαστηριακών πειραμάτων. Λίγο αργότερα ήταν η σειρά του M. Mercier να απαντήσει στους ισχυρισμούς του C. Zenghelis, επισημαίνοντας ότι και ο τελευταίος προσπαθεί να πιστώσει αποκλειστικά σ’ ένα Βυζαντινό την εφεύρεση της πυρίτιδας, ενώ προηγουμένως για τον ίδιο λόγο κατηγορούσε τον von Lippmann, ο οποίος, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, υποστήριξε πως η χρήση της πυρίτιδας για πολεμικούς σκοπούς οφειλόταν στους Γερμανούς.
Ακόμη ο M. Mercier απορρίπτει, ορθά κατά την άποψη του γράφοντος, την εκτίμηση του C. Zenghelis, πως η εκτόξευση του εμπρηστικού μίγματος/ υγρού πυρός γινόταν με τη χρήση του «στρεπτού», μηχανισμού αντίστοιχου σε λειτουργία με το ουραίο των πυροβόλων όπλων. Ο Mercier υποστήριξε ότι τα παλαιότερα σωζόμενα πυροβόλα δεν διέθεταν σκανδάλη για την πυροδότησή τους, αλλά απλώς ο χειριστής τους άναβε ένα φυτίλι, βάζοντας φωτιά στην πυρίτιδα.
Η δεύτερη εκ των παλαιών θεωριών σχετικά με τη σύνθεση του υγρού πυρός ανήκει στον H.W.L. Hime. Ο συγκεκριμένος ερευνητής υποστήριξε πως ήταν η χρήση του ασβέστη που έδινε τις δυνατότητες αυτοανάφλεξης στο εμπρηστικό μίγμα, όταν αυτό ερχόταν σε επαφή με το νερό. Ο ασβέστης ήταν ένα υλικό γνωστό από παλιά άλλωστε και, σύμφωνα με τον Hime, δεν θα μπορούσαν οι ιδιότητές του να διαφύγουν της προσοχής του Καλλίνικου, ο οποίος ήταν αρχιτέκτονας. Η θερμοκρασία του ανεβαίνει στους 150°C όταν ραντιστεί με νερό, ενώ μαζί με τη νάφθα δημιουργούν ένα ιδιαίτερα εκρηκτικό μίγμα. Την άποψη αυτή του H.W.L. Hime δέχθηκε και ο E.O. von Lippmann. Όμως ο C. Zenghelis διατύπωσε επιφυλάξεις, κατά πόσο αυτό το εκρηκτικό μίγμα θα μπορούσε να αξιοποιηθεί εκτός του ασφαλούς χώρου ενός εργαστηρίου, δηλαδή στις συνθήκες που επικρατούσαν στην ανοικτή θάλασσα. Ο H.W.L. Hime λίγο αργότερα τροποποίησε τις απόψεις, δεχόμενος τις αντικειμενικές δυσκολίες, για να έλθει ο N.D. Cheronis να προσθέσει στον αντίλογο της χρήσης του μίγματος ασβέστη/νάφθας τα εξής επιχειρήματα: α) ότι η παραγωγή φωσφορικού ασβεστίου ήταν αδύνατη τον 7ο αι. και β) ακόμη κι αν αυτό συνέβαινε, η σύνθεση του μίγματος ήταν μια διαδικασία που απαιτούσε μεγάλη ακρίβεια, καθώς η παραμικρή αστοχία στα υλικά (για παράδειγμα εάν υπήρχε έστω και μια σταγόνα ορυκτελαίου), τότε το μίγμα δεν αναφλεγόταν ακόμη και μετά την παρέλευση δεκαπέντε λεπτών
Ως προς τον τρόπο εκτόξευσης του υγρού πυρός, ο H.W.L. Hime δέχθηκε πως η λέξη «σίφων» σημαίνει αντλία και μέσω αυτής εκτοξεύονταν μαζί το νερό και το εμπρηστικό μίγμα. Επιχειρεί έτσι να λύσει το ζήτημα της εκτόξευσης όσο και της πυροδότησης του μίγματος, που γινόταν με την επενέργεια του νερού με το φωσφορικό ασβέστιο.
Τέλος, ο E.O von Lippmann αναφέρει απλώς πως το υγρό πυρ ριχνόταν πάνω στα εχθρικά πλοία «δια μέσου μακρών μεταλλικών σωλήνων, ωθούμενο από την πίεση μιας καταθλιπτικής αντλίας».
Οι νεότερες θεωρίες
Με την πάροδο του ετών η συζήτηση σχετικά με το υγρό πυρ όχι μόνο δεν έπαψε, αλλά μάλλον αναθερμάνθηκε. Δύο νέες αντιλήψεις καλλιεργήθηκαν. Η ομάδα που υποστήριζε την πρώτη αντίληψη δεχόταν την ύπαρξη νίτρου και ασβέστη στο εμπρηστικό μίγμα, ενώ η δεύτερη ομάδα ισχυριζόταν πως το μυστικό δεν βρισκόταν στη σύνθεση του μίγματος, αλλά στον τρόπο εκτόξευσής του.
Εκφραστές των απόψεων της πρώτης ομάδας είναι οι Maurice Mercier και Robert Jacobus Forbes. Αμφότεροι πιστεύουν πως το εμπρηστικό μίγμα περιλάμβανε νάφθα ως βασικό συστατικό. ενώ αποτελείτο επίσης και από στερεά συστατικά, όπως το νίτρο και ο ασβέστης. Οι δύο ερευνητές όμως πήγαν ένα βήμα παραπάνω τον συλλογισμό τους καθώς υποστήριξαν πως δεν υπήρχε μόνο ένας τύπος υγρού πυρός, αλλά ούτε και μόνο μια μέθοδος εκτόξευσής του. Αντιθέτως, κατά την περίοδο από τα τέλη του 7ου αι. ως και το 1453 θεωρούν πως χρησιμοποιήθηκαν διάφορες παραλλαγές του βασικού εμπρηστικού μίγματος, ενώ και τα μέσα εκτόξευσης διέφεραν κατά περίπτωση. Μάλιστα ο ισχυρισμός τους για διάφορους τύπους υγρού πυρός εδράζεσαι στις πολλές διαφορετικές ονομασίες με τις οποίες απαντάται στις βυζαντινές πηγές το όπλο.
Ως προς τους τρόπους εκτόξευσης, ο Mercier εκτιμά πως δεν μπορεί με σαφήνεια να καθοριστεί η σημασία του όρου «σίφων», ενώ ο Forbes, παρότι αρχικά απορρίπτει τη χρήση καταθλιπτικής αντλίας, τελικά δέχεται το συγκεκριμένο μέσο εκτόξευσης του εμπρηστικού μίγματος.
Ανάμεσα στις δύο ομάδες θα πρέπει να τοποθετηθεί η άποψη του J.R. Partington, ο οποίος δεν δέχεται την ύπαρξη ασβέστη ή νίτρου στη σύνθεση του υγρού πυρός, αλλά θεωρεί πως η βάση του τελευταίου, τουλάχιστον στην πρώιμη μορφή του, ήταν το αποσταγμένο (καθαρό) πετρέλαιο, το οποίο «εκσφενδονιζόταν» αρχικά με βαλλίστρες και αργότερα, στα χρόνια του Λέοντα Γ΄ από κρουνούς, στους οποίους έφθανε μέσω εύκαμπτων δερμάτινων σωλήνων, με τη βοήθεια μιας καταθλιπτικής αντλίας.
Στη δεύτερη ομάδα ερευνητών ανήκει η Hilda Ellis Davidson, η οποία δέχθηκε τις απόψεις των Mercier και Forbes ως προς την σύνθεση του υγρού πυρός, δηλαδή ότι η βάση του ήταν κάποια χημική ένωση που περιείχε νάφθα σε μορφή αργού ή αποσταγμένου πετρελαίου. Περνώντας στο αμιγώς τεχνικό κομμάτι, αυτό της χρήσης του υγρού πυρός, η Davidson αποκλείει την εκδοχή της εκτόξευσης μέσω καταθλιπτικής αντλίας, υποστηρίζοντας πως ακόμη και εάν χρησιμοποιούνταν δύο άνδρες, η δύναμή τους δεν θα ήταν επαρκής για να παραχθεί η απαιτούμενη πίεση για την εκτόξευση ενός μίγματος βασισμένου στο πετρέλαιο. Ακόμη, απέκλεισε το ενδεχόμενο χρήσης κάποιου μηχανισμού τύπου καταπέλτη ή τόξου, καθώς υποστήριξε πως οι Βυζαντινοί «δεν γνώριζαν και δεν χρησιμοποιούσαν τέτοια όπλα».
Έτσι, η Davidson υποστήριξε πως η εκτόξευση του μίγματος θα ήταν εφικτή εφόσον αυτό θερμαινόταν μέχρι το σημείο του βρασμού. Επεξηγώντας την άποψή της αυτή, η Davidson μιλά για σωλήνες γεμάτους υγρό πυρ και σφραγισμένους στο στόμιό τους με ένα πώμα ή με στρώμα ρητίνης, που έλιωνε μόλις το μίγμα ζεσταινόταν. Η πυροδότηση γινόταν στο στόμιο του σωλήνα, όπου το υγρό έφτανε με τη βοήθεια ενός εσωτερικού σωλήνα και το φλεγόμενο υγρό ξεπετιόταν με βροντή εναντίον των εχθρών. Τέλος, η ίδια ερευνήτρια πρόσθεσε πως ίσως οι σωλήνες που περιείχαν το υγρό πυρ να θερμαίνονταν αρχικά πάνω σε άλλα βοηθητικά πλοία και αργότερα πάνω στα ίδια τα πολεμικά και για τον λόγο αυτό η θάλασσα έπρεπε να είναι ήρεμη, προκειμένου να χρησιμοποιηθεί το όπλο με επιτυχία.
Παρότι η υπόθεση της μεταφοράς των σωλήνων που είχαν θερμανθεί, από πλοίο σε πλοίο, και εν μέσω ναυμαχίας, παρουσιάζει σαφείς αδυναμίες, η θεωρία της Davidson έχει την αξία της, καθώς η ερευνήτρια χρησιμοποιεί για πρώτη φορά τη σκανδιναβική πηγή με τίτλο “Yngvar’s Saga”. Η πηγή αυτή ανήκει σε μια ευρύτερη ομάδα πηγών, οι οποίες περιγράφουν ταξίδια από τη Σουηδία προς την ενδοχώρα της Ρωσίας. Ήρωας του συγκεκριμένου έργου είναι ο πρίγκηπας Yngvar, μέλος της σουηδικής βασιλικής οικογένειας, ο οποίος ταξιδεύοντας δια μέσου των ρωσικών ποταμών έφτασε τελικά στο Βυζάντιο. Το εν λόγω έργο βρίθει από φανταστικά στοιχεία, για τα οποία η E. Davidson υποστήριξε πως βασίζονται σε «αυθεντικές αναμνήσεις». Σύμφωνα με τη συγκεκριμένη πηγή, ο Yngvar και οι άνδρες του αντιμετώπισαν βυζαντινά πολεμικά πλοία οπλισμένα με υγρό πυρ, ενώ υπάρχει μια αρκετά γλαφυρή περιγραφή της σύγκρουσης, στο τέλος της οποίας ο ήρωας χρησιμοποιεί φλεγόμενα βέλη για να προκαλέσει φωτιά και εν τέλει έκρηξη που κατέκαυσε τα εχθρικά σκάφη. Ως προς τη χρήση του υγρού πυρός από τους Βυζαντινούς. η πηγή αναφέρει πως προηγείτο το φύσημα μιας εστίας φωτιάς με τη χρήση ενός φυσερού (σιδερά), διαδικασία που παρήγαγε θόρυβο, ενώ το εύφλεκτο υλικό εκτοξευόταν μέσω ενός μπρούτζινου σωλήνα.
Το 1977, οι John Haldon (ιστορικός) και Μaurice Byrne (φυσικός) δημοσίευσαν μια μελέτη, η οποία εν πολλοίς στηρίχθηκε στην προαναφερθείσα πηγή. Οι δύο ερευνητές μέσα από το έργο τους αυτό α) απέρριψαν την άποψη ότι το «μυστικό» του υγρού πυρός βρισκόταν στη σύνθεσή του και β) έστρεψαν την έρευνά τους στην προσπάθεια κατασκευής μιας συσκευής εκτόξευσης υγρού πυρός. Ως προς το βασικό συστατικό από το οποίο αποτελείτο το υγρό πυρ, οι Haldon και Byrne πρότειναν το αργό πετρέλαιο, ξεπερνώντας τα γνωστά προβλήματα σχετικά με τη χρήση του υποστηρίζοντας πως μέσω της προθέρμανσής του αυτά θα μπορούσαν να ξεπεραστούν.
Η συσκευή η οποία κατασκευάστηκε από τους J. Haldon και Μ. Byrne αποτελείτο από τρία μέρη, α) ένα ορειχάλκινο «σίφωνα», που ταυτίζουν με μια καταθλιπτική αντλία, β) έναν στρεφόμενο σωλήνα μέσα από τον οποίο το υγρό εκτοξευόταν στους εχθρούς και προς πάσα κατεύθυνση και γ) μια μικρή εστία που χρησιμοποιείτο για να θερμαίνει κατά τη διάρκεια της μάχης το υγρό πυρ. Το τελευταίο βρισκόταν μέσα σε αεροστεγώς σφραγισμένους λέβητες.
Η μελέτη όμως αυτή των Haldon και Byrne παρουσιάζει συγκεκριμένες αδυναμίες. Πέρα από τις εύλογες απορίες σχετικά με το κατά πόσο ήταν εφικτή η κατασκευή ενός αεροστεγούς συστήματος, με τις δυνατότητες της εποχής, ικανού να αντέξει στις πιέσεις που απαιτούσε η εκτόξευση του αργού πετρελαίου, ακόμη και θερμού, η ίδια η χρήση της συσκευής και οι δυσκολίες αποτελεσματικής αξιοποίησής της εν μέσω μάχης και με δυσχερείς καιρικές συνθήκες, ήταν δυνατό να προκαλέσουν συχνά ατυχήματα τα οποία θα απέβαιναν μοιραία για τους χειριστές των συσκευών/μηχανισμών, με προφανή αποτελέσματα ως προς την ίδια την υπονόμευση της σημασίας του όπλου.
Ακόμη, η ερμηνεία που δίνουν οι Haldon και Byrne στον όρο «σίφων» είναι μάλλον αυθαίρετη, καθώς μέσα από τις πηγές, όπως για παράδειγμα από το «Βίο του Στεφάνου του Νέου» δεν αποδεικνύεται πως σήμαινε πάντοτε αντλία. Στο συγκεκριμένο χωρίο μάλιστα ο όρος «σίφων» αφορά πιθανότατα δοχεία γεμάτα νερό, τα οποία ήταν τοποθετημένα σε διάφορα σημεία του πλοίου για την άμεση αντιμετώπιση πυρκαγιάς.
Επανεκτιμήσεις και συμπεράσματα
Σύμφωνα με τα στοιχεία που ήδη παρατέθηκαν, οι διάφοροι ερευνητές που ασχολήθηκαν με τη μελέτη του υγρού πυρός εστίασαν τις μελέτες τους σε δύο άξονες:
- Τη σύνθεση του υγρού πυρός
- Τον τρόπο χρήσης – εκτόξευσης του μείγματος
Ως προς το πρώτο σκέλος, διατυπώθηκαν αρκετές απόψεις, όπως για παράδειγμα πως το νίτρο ή ο ασβέστης ήταν εκείνα τα υλικά που έδιναν στο υγρό πυρ τις «μαγικές» για την εποχή ιδιότητες, δηλαδή της αυτοανάφλεξης / έκρηξης μόλις ερχόταν σε επαφή με το νερό. Βέβαια οι θέσεις αυτές αναθεωρήθηκαν από νεότερους ερευνητές στη συνέχεια, ή ακόμη και από τους ίδιους που τις διατύπωσαν αρχικά και έπειτα ανασκεύασαν με νέες διορθωτικές μελέτες.
Θα πρέπει να τονιστεί ότι με τα δεδομένα του 7ου αι. οι Βυζαντινοί δεν διέθεταν υλικά με υψηλό βαθμό χημικής καθαρότητας, τα οποία θα τους επέτρεπαν να σταθεροποιήσουν μια συγκεκριμένη χημική ένωση με αυστηρά συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, επιτρέποντάς τους να την επαναλαμβάνουν με ακρίβεια. Συνεπώς δεν μπορούμε να μιλάμε για μια «συνταγή» του υγρού πυρός, αλλά για πολλές.
Σχετικά με το δεύτερο σκέλος, μια άλλη ομάδα ερευνητών προσπάθησε να αποσυνδέσει εν πολλοίς το πρόβλημα της εκτόξευσης του υγρού πυρός από την ίδια του τη σύνθεση. Και πάλι όμως, παρά τις προσπάθειες αυτές, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι οι κατασκευές που προτάθηκαν είναι αρκετά πιο σύνθετες απ’ αυτές που οι Βυζαντινοί θα μπορούσαν να κατασκευάσουν με τα τεχνικά μέσα του 7ου αι..
Ακόμη, σε στενή συνάφεια με το αμέσως παραπάνω είναι και ο τρόπος εκτόξευσης του υγρού πυρός:
α) ο M. Berthelot, και όσοι τον ακολούθησαν, πρότειναν την ύπαρξη του νίτρου στη σύνθεση του υγρού πυρός και υποστήριξαν, δίχως όμως με μεγάλη σαφήνεια, την υπόθεση της εκτόξευσης ως αποτέλεσμα των εκρηκτικών ιδιοτήτων του νίτρου.
β) Μια δεύτερη ομάδα ερευνητών (H.W.L. Hime, N.D. Cheronis, Κ. Αλεξανδρής, R.J. Forbes) δέχεται ότι η εκτόξευση γινόταν με τη βοήθεια αντλίας.
γ) Μια τρίτη μέθοδος είναι αυτή που προτάθηκε από τους E. Davidson και J. Haldon – M. Byrne. Σύμφωνα μ’ αυτή τη μέθοδο η εκτόξευση γινόταν μέσω θερμαινόμενων σωλήνων ή από μία συσκευή στην οποία συνδυαζόταν η πίεση αντλίας και η θερμότητα.
Μετά την παράθεση των απόψεων που αφορούν τη σύνθεση και την εκτόξευση του υγρού πυρός κατέστη σαφές πως ότι καμιά απ’ αυτές δε δίνει μια απολύτως πειστική απάντηση ειδικά ως προς το ζήτημα της εκτόξευσης.
Ο μόνος τρόπος σχετικά με την αναζήτηση απαντήσεων είναι η επιστροφή στις πηγές, στις οποίες οι υπάρχουσες περί του υγρού πυρός μνείες είναι λίγες και αρκετά ασαφείς, επιτρέποντας έτσι την ύπαρξη αντιφατικών ερμηνειών.
Η μελέτη των διαθέσιμων πηγών μας επιτρέπει να προχωρήσουμε στις παρακάτω γενικές παρατηρήσεις:
α) Το υγρό πυρ ριχνόταν «μετά ή δια των σιφώνων» που ήταν τοποθετημένοι στα πολεμικά πλοία.
β) Οι σίφωνες ήταν τοποθετημένοι στην πλώρη και «ἔμπροσθεν χαλκῷ ἠμφιεσμένοι».
γ) Η εκτόξευση του υγρού πυρός συνοδευόταν από βροντή και καπνό.
δ) Το υγρό πυρ μπορούσε να εκτοξεύεται κατά των εχθρικών πλοίων και μέσα σε δοχεία που έσπαζαν.
ε) Μπορούσε να ριχθεί ακόμη και με το χέρι, δηλαδή με τους «χειροσίφωνες».
ζ) Οι Βυζαντινοί μπορούσαν τέλος να ελέγχουν το υγρό πυρ και να το εκτοξεύουν «κατά τε τό πρανές πολλάκις και ἐφ’ἑκάτερα».
Σχετικά με τον όρο «σίφων» έχουν δοθεί δύο διαφορετικές ερμηνείες. Σύμφωνα με την πρώτη ερμηνεία σίφων = αντλία, άποψη που υποστήριξαν πολλοί ερευνητές, μεταξύ των οποίων οι N.D. Cheronis, J.R. Partington και J. Haldon – M. Byrne. Η άποψή τους αυτή στηρίχθηκε σε χωρίο του Βίου του Αγίου Στεφάνου του Νέου, που μιλά για σίφωνα.
Η δεύτερη ομάδα των ερευνητών που εκπροσωπούν οι M. Mercier, R.J. Forbes και E. Davidson, υποστηρίζει ότι σίφων = σωλήνας, δεχόμενοι στη σημασία που δίνουν στον όρο τα λεξικά. Την ίδια ερμηνεία δίνουν βέβαια στον όρο «σίφων» και όσοι δέχονται την ύπαρξη νίτρου στη σύνθεση του υγρού πυρός.
Θεωρούμε όμως πως τόσο η πρώτη όσο και η δεύτερη ερμηνεία του όρου δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, γιατί και στις δύο περιπτώσεις δεν λαμβάνεται υπόψη το γεγονός ότι ο όρος «σίφων» και η σημασία του μπορεί να διαφέρει ριζικά από τη εκείνη της καθημερινής λέξης σίφων.
Εξάλλου και οι δύο ομάδες ερευνητών αντιμετωπίζουν δυσκολία ερμηνείας του όρου «χειροσίφων», μια ερμηνεία που όμως είναι απαραίτητη για την αποκάλυψη της αληθινής σημασίας του τεχνικού όρου «σίφων».
Η προσεκτική μελέτη των πηγών οδηγεί αναπόφευκτα σε συγκεκριμένα ερωτήματα:
α) Τη δυνατότητα ρίψης μιας εύφλεκτης ύλης από τους πυρφόρους δρόμωνες σε μια λογική απόσταση.
β) Τη δυνατότητα ρίψης αυτής της εύφλεκτης ύλης από τα βυζαντινά πλοία με σχετικά υψηλό βαθμό επιτυχίας.
γ) Τους τρόπους πυροδότησης και ανάφλεξης της εμπρηστικής ύλης.
Επανεξετάζοντας λοιπόν το πρόβλημα, θα πρέπει να γίνει σαφές, πως έχοντας ήδη αποδεχθεί την άποψη ότι κάτω από τη γενική ονομασία «υγρόν πυρ» κρύβονται πολλές «συνταγές» εμπρηστικών μιγμάτων, συμφωνούμε κατ’ αρχήν με την επικρατούσα άποψη, όπως αυτή εκφράστηκε από τους M. Mercier, R.J. Forbes, E. Davidson, J. Haldon – M. Byrne, οι οποίοι δέχονται ότι το υγρό πυρ ήταν κατά βάση αργό πετρέλαιο στο οποίο οι Βυζαντινοί πρόσθεταν διάφορα εύφλεκτα υλικά.
Ως προς το πρόβλημα της εκτόξευσης του εμπρηστικού μίγματος, το πρώτο ερώτημα που πρέπει να αντιμετωπιστεί είναι αυτό που αφορά στη δυνατότητα ρίψης, όπως ήδη αναφέρθηκε, από τους πυρφόρους δρόμωνες σε λογική απόσταση. Το ερώτημα αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό, γιατί η απάντηση που θα γίνει αποδεκτή, θα καθορίσει την πορεία της επιχειρηματολογίας που θα ακολουθήσει.
Σχετικά με το ζήτημα του βεληνεκούς και της απόστασης εκτόξευσης του υγρού πυρός, ο Κ. Αλεξανδρής υποστήριξε πως οι Βυζαντινοί θα άρχιζαν να το χρησιμοποιούν σε μια σύγκρουση, όταν η απόσταση μεταξύ αυτών και των αντιπάλων τους έπεφτε στα 50-70 μέτρα. Εάν δεχθούμε την άποψη του Κ. Αλεξανδρή, τότε θα πρέπει να αναζητηθεί μια λύση διαφορετική από αυτήν της χειροκίνητης αντλίας που προτείνουν οι Haldon-Byrne και όσοι πιστεύουν πως το υγρό πυρ εκτοξευόταν μ’ αυτόν τον τρόπο, καθώς είναι αδύνατο το προαναφερθέν βεληνεκές να επιτευχθεί μέσω μιας χειροκίνητης αντλίας. Έπειτα, όπως σωστά παρατηρεί ο J.R. Partington, «το πετρέλαιο μόνο του δεν προσφέρεται για χρήση σε φλογοβόλες μηχανές γιατί η εκτοξευόμενη δέσμη διασκορπίζεται γρήγορα και δεν εκτινάσσεται αρκετά μακριά. Πρέπει να γίνει πυκνότερο ή εντελώς πολτώδες, με την προσθήκη ρητινωδών υλών». Βέβαια, εάν όμως προστεθούν οι ρητινώδεις ύλες που προτείνει ο J.R. Partington, ή αν αντί καθαρού πετρελαίου χρησιμοποιηθεί αργό πετρέλαιο, όπως προτείνουν οι J. Haldon – M.Byrne, τότε αντιμετωπίζουμε οξύτερο το πρόβλημα της πίεσης, που εξετάστηκε προηγουμένως.
Την άποψη πως το υγρό πυρ έπρεπε να εκτοξευόταν σε κάποια απόσταση μεγαλύτερη από αυτή που θα μπορούσαν να το προωθήσουν οι Βυζαντινοί με τη βοήθεια μιας χειροκίνητης καταθλιπτικής αντλίας, δέχονται άμεσα ή έμμεσα, στην πλειονότητά τους οι ερευνητές που ασχολήθηκαν με το πρόβλημα. Μεταξύ αυτών ο Γάλλος χημικός M. Berthelot, που υποστήριξε την ύπαρξη νίτρου στη σύνθεση του Καλλίνικου, όπως επίσης και όλοι όσοι δέχθηκαν την άποψή του (H.Diehls, C. Zenghelis κ.α.). Οι ερευνητές αυτοί πιστεύουν ότι η εκτόξευση γινόταν μέσα από μεταλλικούς σωλήνες ενώ την ωστική δύναμη έδινε μια έκρηξη που απέδιδαν στο νίτρο. Έτσι, κι αν ακόμη δεχθούμε, όπως υποστηρίζουν οι ερευνητές αυτοί, ότι η έκρηξη ήταν το προϊόν μιας έστω και πρωτόγονης μορφής πυρίτιδας, είναι και πάλι προφανές ότι η έκρηξη αυτή θα έπρεπε να εκτόξευε το μίγμα σε μια κάποια ικανή απόσταση.
Ως προς το ερώτημα, για το πως θα μπορούσαν οι Βυζαντινοί να εκτοξεύσουν σε ικανή απόσταση τις εύφλεκτες και εμπρηστικές ύλες, που στις πηγές αποδίδονται με τη γενική ονομασία «υγρό πυρ», η απάντηση είναι, κατά την άποψή μας, απλή και την υπαινίσσεται ο C.W.C. Oman στο κλασικό έργο του The Art of War in the Middle Ages, όπου σημειώνει τα εξής: «Θα παρατηρηθεί ότι δεν αναφέρθηκα εκτενώς στο υγρό πυρ… Αυτή η παράλειψη προέρχεται από την πεποίθηση ότι, παρόλο που η σπουδαιότητά του… στις ναυμαχίες υπήρξε σημαντική, ήταν, όπως και να το κάνουμε, μία πολεμική μηχανή λιγότερο σημαντική και δεν μπορούσε να συγκριθεί ως παράγοντας της επιτυχίας των Βυζαντινών, με το περίφημο στρατηγικό και τακτικό τους σύστημα. Το ίδιο περίπου συμπέρασμα προκύπτει κι από τη μελέτη των άλλων καθαρά μηχανικών κατασκευασμάτων που βρίσκονταν στη διάθεση των στρατηγών του αυτοκράτορα. Η παλιά τέχνη των ρωμαίων μηχανικών είχε διατηρηθεί σχεδόν ακέραια και τα οπλοστάσια της Κωνσταντινούπολης ήταν γεμάτα με πολεμικές μηχανές των οποίων η θανάσιμη αποτελεσματικότητα ενέπνεε στους λιγότερο πολιτισμένους λαούς της Δύσης και της Ανατολής ένα μυστηριώδες αίσθημα τρόμου…Ο καταπέλτης, ο όναγρος και η βαλλίστρα ήταν πολύ γνωστά τόσο στον 10ο αι. όσο και στον 11ο . Σίγουρα χρησιμοποιούνταν και μάλιστα με αποτελεσματικότητα, σε κάθε πολιορκία.»
Επομένως, η απάντηση στο ερώτημα του πως πετύχαιναν οι Βυζαντινοί να εκτοξεύουν το εμπρηστικό υλικό τους, θα πρέπει να αναζητηθεί στη ρωμαϊκή στρατιωτική παράδοση, η οποία συνεχίστηκε ασφαλώς και στο Βυζάντιο.
Γίνεται έτσι φανερό ότι θα πρέπει να στραφούμε σε έναν πιο απλό και δοκιμασμένο τρόπο εκτόξευσης του υγρού πυρός. Οι Ρωμαίοι διέθεταν μια πλειάδα βλητικών μηχανών (βαλλίστρες, καταπέλτες κτλ.), που μπορούσαν να εκτοξεύσουν με σχετική ευκολία βλήματα και εμπρηστικές ύλες σε ικανές αποστάσεις και με μεγάλη ακρίβεια, ιδιαίτερα όταν χρησιμοποιούνταν βαλλίστρες. Η ακρίβεια στόχευσης είναι πολύ σημαντική, ειδικά όταν ο στόχος που πρόκειται να βληθεί δεν είναι πολύ μεγάλος και προπάντων σταθερός (τείχος ή πύργος), αλλά μικρός, κινούμενος και ευέλικτος (πλοίο).
Για τους λόγους που αναφέρθηκαν, πιστεύουμε πως αυτός ακριβώς ο συνδυασμός ρωμαϊκής παράδοσης και πείρας στις πολεμικές μηχανές με την καινοτομία του Καλλίνικου σ’ ό,τι αφορά τη βελτίωση της σύνθεσης του εμπρηστικού υλικού, αποτελούν το «μυστικό» του υγρού πυρός των Βυζαντινών.
Πως λειτουργούσε, όμως, αυτή η μηχανή εκτόξευσης του υγρού πυρός; Κατά βάση ήταν μια από τις γνωστές ρωμαϊκές βαλλίστρες τοποθετημένη στην πλώρη των βυζαντινών πολεμικών πλοίων. Κατά μήκος του κύριου άξονα της βαλλίστρας κινείτο ένα έμβολο που στην μπροστινή του άκρη είχε προσαρμοσμένη μια υποδοχή μέσα στην οποία τοποθετούσαν το «ἐσκευασμένον» ή «σκευαστόν» πυρ. Το έμβολο αυτό κινείτο πάνω σε μια βάση που προεκτεινόταν και εξείχε από την πλώρη του πλοίου και καθόριζε το επίπεδο και το διάστημα της πορείας του εμβόλου. Το έμβολο, συρόταν προς τα πίσω μαζί με τη χορδή της βαλλίστρας και στη συνέχεια απελευθερωνόταν και εκτόξευε το εμπρηστικό υλικό πάνω στα εχθρικά πλοία, με τη συνηθισμένη για τις βαλλίστρες ακρίβεια. Το μέγεθος της βαλλίστρας μπορούσε να ποικίλει, ανάλογα με τον τύπο του πλοίου επί του οποίου θα χρησιμοποιείτο, ενώ ήταν τοποθετημένη πάνω σε μια βάση που επέτρεπε στο χειριστή να τη στρέφει προς διάφορες κατευθύνσεις και να ακοντίζει το πυρ «κατά τε το πρανές πολλάκις και ἐφ’ ἑκάτερα».
Η σπουδαιότητα του όπλου σαφώς και συνίστατο στη δυνατότητα ακριβούς σκόπευσης, παράγοντας κρίσιμος ως προς την αποτελεσματικότητά του. Η χρήση του όμως υπόκειτο σε συγκεκριμένους περιορισμούς, όπως για παράδειγμα οι καιρικές συνθήκες, αφού η θαλασσοταραχή μπορούσε να επιδράσει αρνητικά.
Η χρήση της βαλλίστρας, σε κάθε περίπτωση, δίνει θετικές απαντήσεις στα ερωτήματα που τέθηκαν νωρίτερα μέσα στα πλαίσια των όσων αναφέρθηκαν και εξετάστηκαν στη σύντομη αυτή μελέτη.
α) Μπορεί να εκτινάξει μια εύφλεκτη και εμπρηστική ύλη σε ικανή απόσταση και να τη ρίξει με σχετικά υψηλό βαθμό επιτυχίας, γεγονός ιδιαίτερα σημαντικό σε ναυτικές συγκρούσεις.
β) Ταιριάζει και με τις περιγραφές των πηγών. Το υγρό πυρ εκτοξεύεται με τη μηχανή που προτείνεται, «διά ή μετά των σιφώνων», που στην προκειμένη περίπτωση σίφων = δοχείο. Οι σίφωνες ήταν οστράκινοι, φαίνεται όμως ότι χρησιμοποιήθηκαν και χάλκινοι, πιθανώς σε περιπτώσεις που χρειάστηκε να είναι μεγαλύτεροι.
Στην άποψη ότι σίφων = δοχείο οδηγούμαστε αφ’ ενός γιατί οι μαρτυρίες των πηγών μιλούν, όπως είδαμε για υγρό πυρ που βρισκόταν μέσα σε δοχεία και αφ’ ετέρου γιατί παρόμοιες μεθόδους ρίψης εμπρηστικών υλών χρησιμοποιούσαν και οι Άραβες.
Εκείνο όμως που πείθει πράγματι ότι οι Βυζαντινοί χρησιμοποιούσαν σκεύη για την εκτόξευση του υγρού πυρός, είναι η πληροφορία που σώζεται στα «Ναυμαχικά» και αναφέρεται στη χρήση μικρών σιφώνων.
Πόσο αποτελεσματικό ήταν το υγρό πυρ;
Ήταν όμως το υγρό πυρ ένα όπλο τόσο φοβερό και αποτελεσματικό, όσο υπαινίσσονται ορισμένες από τις πηγές; Μέχρι ποιου σημείου οι πηγές είναι αντικειμενικές και πότε ή γιατί υπερβάλλουν;
Ως προς τη δραστικότητα και την αποτελεσματικότητα, θα πρέπει να παρατηρήσουμε τα εξής: οι πηγές που μιλούν με θαυμασμό και δέος για το υγρό πυρ ανήκουν σε δύο κατηγορίες. Ή είναι περιγραφές ξένων που υπέστησαν καταστροφή λόγω του υγρού πυρός ή απηχούν την έπαρση των Βυζαντινών για τις νίκες που κατήγαγαν κατά των βαρβάρων.
Βέβαια ούτε η πρώτη, αλλά ούτε και η δεύτερη κατηγορία των πηγών αυτών μπορούν να είναι ιδιαίτερα πειστικές για ευνόητους λόγους. Οι μεν ηττημένοι έχουν κάθε λόγο να μεγαλοποιούν τα αίτια που αυτοί νομίζουν πως προκάλεσαν την καταστροφή τους, ενώ οι νικητές έχουν κάθε λόγο να επιχειρούν ακριβώς το αντίθετο.
Επομένως, θα πρέπει να θέσουμε κάποια ερωτήματα, τα οποία θα μπορούσαν να αποτελέσουν τη λυδία λίθο στην προκειμένη περίπτωση:
Γιατί οι Βυζαντινοί δεν το χρησιμοποιούσαν συχνότερα, αλλά κυρίως σε περιπτώσεις ανάγκης; Γιατί δεν το χρησιμοποιούσε και ο στρατός ξηράς και μάλιστα όταν πολιορκούνταν βυζαντινές πόλεις; Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση της Μεσημβρίας, της οποίας οι Βυζαντινοί υπερασπιστές είχαν στην κατοχή τους 36 σίφωνες και τις αντίστοιχες ποσότητες υγρού πυρός, αλλά δεν τους χρησιμοποίησαν και τελικά η πόλη έπεσε στα χέρια των Βουλγάρων του Κρούμου το Νοέμβριο του 812.
Εδώ βέβαια να προσθέσουμε πως ούτε ο Κρούμος χρησιμοποίησε αυτό το αναπάντεχο «δώρο» το οποίο η τύχη του πρόσφερε. Αυτό ασφαλώς δεν οφείλεται στο ότι ήταν ένα καλά φυλαγμένο αυτοκρατορικό μυστικό, όπως γράφει ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος «προς τον ἴδιον υἱόν Ρωμανόν», καθώς μέσα στους αιχμαλώτους Βυζαντινούς που συνέλαβε ο Κρούμος στη Μεσημβρία θα υπήρχαν σίγουρα και ορισμένοι που θα γνώριζαν τον τρόπο χρήσης του υγρού πυρός.
Τέλος, γιατί οι Βυζαντινοί δεν χρησιμοποίησαν το υγρό πυρ, όταν κινδύνευε η ίδια η Βασιλεύουσα τον έσχατο των κινδύνων από τους Σταυροφόρους το 1204;
Η απάντηση στα παραπάνω ερωτήματα δεν μπορεί παρά να είναι μία: ότι το υγρό πυρ των Βυζαντινών δεν είχε ούτε τη δραστικότητα ούτε την αποτελεσματικότητα που του αποδίδουν οι σχετικά λίγες και πάντως ασαφείς πληροφορίες των πηγών.
Στη θάλασσα ασφαλώς και μπορούσε να αποτελέσει ένα σημαντικό όπλο, υπό συγκεκριμένες πάντοτε συνθήκες, όμως στην ξηρά η αποτελεσματικότητά του ήταν περιορισμένη και σίγουρα δεν μπορούσε να συναγωνιστεί εκείνη των άλλων πολεμικών μηχανών που η ρωμαϊκή παράδοση κληροδότησε στο Βυζάντιο. Η σκέψη αυτή θα μπορούσε ως ένα βαθμό να εξηγήσει την αλλιώς ανεξήγητη μη χρησιμοποίηση του υγρού πυρός σε χερσαίες επιχειρήσεις.
Ο Ed. Gibbon, όμως, στο έργο του History of the Decline and Fall of the Roman Empire θεωρεί το υγρό πυρ ως το θείο δώρο που επέτρεψε στην «ανίκανη» αυτοκρατορία να συνεχίσει να υπάρχει και το ονομάζει palladium του Βυζαντίου.
Στο σημείο αυτό, ας μου επιτραπεί να διορθώσω τον Ed. Gibbon παρατηρώντας ότι palladium του Βυζαντίου δεν ήταν το υγρό πυρ, αλλά η άριστη διοικητική και στρατιωτική παράδοση, κληρονομιά ρωμαϊκή που διατήρησε ζωντανή η αυτοκρατορία, μια παράδοση που συνυφασμένη με την ελληνική ναυτική αρετή, τής επέτρεπε να παρατάσσει στόλους και άνδρες ικανούς να δημιουργούν θαύματα και θρύλους.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
