Με το παρόν άρθρο θα επιχειρηθεί η, εν συντομία, περιγραφή της περιόδου από την απελευθέρωση της Χίου από τους Γερμανούς έως και την ολιγοήμερη εμφύλια σύγκρουση το 1948, μέσω της ανασκόπησης των γεγονότων – σταθμών και της πορείας της τοπικής Αριστεράς με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της, που τη διαχωρίζουν από τα υπόλοιπα παραδείγματα του Ελλαδικού χώρου, λόγω της στάσης της ηγεσίας του τοπικού εαμικού κινήματος που επιμένει σε μια γραμμή συμφιλίωσης μέχρι και τις αρχές του 1948.
Η Χίος γεωγραφικά χωρίζεται σε τρείς ζώνες. Κεντρικά, με τοποθέτηση προς τα παράλια της Μικράς Ασίας, βρίσκεται η Χώρα, το διοικητικό και οικονομικό κέντρο του νησιού. Κοντά στη Χώρα βρίσκεται ο Κάμπος όπου υπάρχει εντατική καλλιέργεια εσπεριδοειδών.
Η νότια Χίος χαρακτηρίζεται από ομαλό τοπίο με λόφους ή χαμηλά βουνά και μικρές πεδιάδες, όπου ευδοκιμεί ο ήμερος σκίνος από τον οποίο παράγεται η μαστίχα1.
Στο βόρειο τμήμα του νησιού ξεκινούν οι μεγάλες οροσειρές με άγονο και τραχύ έδαφος. Τα Βορειόχωρα διαχρονικά παρουσιάζουν μικρές πληθυσμιακές συγκεντρώσεις, κυρίως ποιμένων, με εξαίρεση την κωμόπολη των Καρδαμύλων, η οποία αριθμούσε περί τους 7.500 κατοίκους στις αρχές του 20ου αιώνα, ναυτικούς ως επί το πλείστον, που δημιουργούσαν μία οικονομία βασισμένη στην εισροή συναλλάγματος2.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα στοιχεία της ΕΛ.ΣΤΑΤ αναφορικά με τις πολιτικές επιρροές στον εκλογικό χάρτη της Χίου, από την ενσωμάτωση στον εθνικό κορμό της Ελλάδας μέχρι και τη δικτατορία του Μεταξά. Σε αυτά τα στοιχεία, και στις περισσότερες εκ των αναμετρήσεων επικρατούσαν υποψήφιοι που προέρχονταν από τον πολιτικό χώρο των Φιλελευθέρων3.
Ο χώρος της Νότιας Χίου εμφάνιζε διαχρονικά τις πλέον συντηρητικές επιλογές ψήφου. Στον ίδιο αυτό γεωγραφικό χώρο εμφανίστηκαν στις εκλογές της 19ης Αυγούστου 1928 και οι πρώτες ψήφοι προς υποψηφίους της Αριστεράς από τους μικροκαλλιεργητές και τους εργάτες γης που απασχολούνταν στην παραγωγή εσπεριδοειδών και μαστίχας. Τα Καρδάμυλα, επίσης, λόγω του ναυτεργατικού στοιχείου και το εκλογικό τμήμα της Χώρας, όπου βρίσκονταν προσφυγικοί συνοικισμοί, έδιναν ψήφους στον εκάστοτε Αριστερό υποψήφιο4.
Κατά τη διάρκεια της Κατοχής, η δημιουργία των αντιστασιακών οργανώσεων, η συνένωσή τους και η ένταξή τους στο ΕΑΜ δημιούργησαν όλες εκείνες τις προϋποθέσεις που ήταν απαραίτητες για να αποκτήσει η οργάνωση τη μεγαλύτερη δυνατή αποδοχή σε ένα ευρύ φάσμα της Χιώτικης κοινωνίας.
Οι δράσεις κατά των Γερμανών και των συνεργατών τους διενεργούνταν εντός συγκεκριμένου πλαισίου με κατευθυντήριες γραμμές από το συμμαχικό στρατηγείο Μέσης Ανατολής, πολλές φορές σε συνεργασία με απεσταλμένους αξιωματικούς (κυρίως τον Ιάσωνα Καλαμπόκα) και αφορούσαν σε οργανώσεις δολιοφθορών, φυγαδεύσεις σημαντικών προσώπων προς την ουδέτερη τότε Τουρκία, αναγνωρίσεις θέσεων και δυνατοτήτων των γερμανικών στρατευμάτων, καθώς και μεμονωμένες εκτελέσεις συνεργατών5. Ευτύχημα για τη Χίο αποτέλεσε η μη ύπαρξη Ταγμάτων Ασφαλείας.
Η ημέρα της απελευθέρωσης βρήκε τα στελέχη του τοπικού ΕΑΜ να έχουν ήδη αναπτύξει, διαρθρώσει και εδραιώσει τις δομές της οργάνωσης στη Χιώτικη κοινωνία ούτως ώστε η μετάβαση της εξουσίας να πραγματοποιηθεί με απόλυτα ειρηνικό τρόπο και με πρωταρχικό στόχο την ταχύτερη δυνατή επιστροφή στην προπολεμική κανονικότητα6. Η ηγεσία του ΕΑΜ Χίου είχε ήδη καταστρώσει σχέδιο άσκησης εξουσίας. Κατέβαλε δε δια των οργανώσεων και των στελεχών, κάθε δυνατή προσπάθεια για την επανεκκίνηση της τοπικής κοινωνίας και οικονομίας στην κατεύθυνση της αποκατάστασης των ρυθμών της ζωής στο νησί. Ταυτόχρονα, γίνονταν προσπάθειες να ενεργοποιηθούν συλλογικά όλες ανεξαιρέτως, κατά το μέτρο του δυνατού, οι πληθυσμιακές ομάδες δίχως ταξικούς, πολιτικούς ή άλλου είδους αποκλεισμούς7.
Η τάξη και η ηρεμία που επικράτησαν εν μέσω των πανηγυρισμών για την αποτίναξη του γερμανικού ζυγού ήταν παροιμιώδεις, γεγονός, στο οποίο η Αριστερά είχε δώσει ιδιαίτερο βάρος, περιφρουρώντας τις εκδηλώσεις και προσπαθώντας να μην υπάρξουν φαινόμενα αντεκδίκησης και μίσους προς τα προδοτικά στοιχεία8.
Λίγες μέρες μετά την απελευθέρωση έφτασε στο νησί ο απεσταλμένος της Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας, Γενικός Διοικητής Νήσων Αιγαίου Γεώργιος Μπουρδάρας, στον οποίο η τοπική Αριστερά παρέδωσε άμεσα την εξουσία, καθώς τα ηγετικά στελέχη της ήταν ταγμένα στην επίτευξη της συνεργασίας. Άλλωστε, θεωρούσαν τον εκπρόσωπο της κυβέρνησης ως εκείνη την αρχή, που θα εργαζόταν προς την κατεύθυνση της επαναφοράς της ζωής στους αρχικούς ρυθμούς, της τιμωρίας των συνεργατών των Γερμανών, της αποκατάστασης της δικαιοσύνης και της ισοπολιτείας, της επίλυσης των ζητημάτων της εκπαίδευσης, του επισιτισμού κ.λπ., με απώτερο σκοπό να φτάσει η χώρα στις εκλογές που προβλέπονταν και οι οποίες θα ανεδείκνυαν μια εξουσία που θα εκπορευόταν από το Λαό. Ο Γενικός Διοικητής, γνωρίζοντας και το προσωρινό της θέσεώς του, απέφευγε να λάβει δραστικά μέτρα, αρκούμενος στην αποποίηση των ευθυνών που ήταν συνεπακόλουθες της θέσεώς του και μεταθέτοντας τα κέντρα λήψης αποφάσεων στην κυβέρνηση Καΐρου9.
Στις 18 Νοεμβρίου έφτασε στο νησί ο Σ. Σταματιάδης για να αντικαταστήσει τον εαμίτη Νομάρχη Χίου, Νίκο Κουράση, ο οποίος συνέχιζε να εκτελεί τα καθήκοντά του με εντολή του Γενικού Διοικητή. Το ΕΑΜ δια των εντύπων του καλωσόριζε τον εκάστοτε απεσταλμένο, κάτι που αποτελούσε πάγια τακτική, μιας και επιζητούσε την καλύτερη δυνατή συνεργασία με τις αρχές. Ο Νομάρχης μάλιστα παραχώρησε συνέντευξη εφ’ όλης της ύλης σε αρθρογράφο της εφημερίδας Εμπρός, επισήμου οργάνου του ΚΚΕ Χίου, λίγες μόλις μέρες μετά την άφιξή του. Μεταξύ άλλων, δήλωνε αλληλέγγυος σε συνεργασία του τοπικού ΕΑΜ με τη νομαρχία και το ΕΑΜ Μυτιλήνης για την ανταλλαγή αγαθών και προϊόντων10.
Τον Δεκέμβριο του 1944 άρχισε να φτάνει στη Χίο ο απόηχος από τα γεγονότα των Αθηνών, κάτι που προκάλεσε αίσθηση και ένταση στο νησί. Οι οργανώσεις της Αριστεράς διοργάνωναν καθημερινά απεργίες και συλλαλητήρια για να δηλώσουν την συμπαράστασή τους στον δοκιμαζόμενο λαό της Αθήνας. Παράλληλα τηρούσαν στάση αναμονής, σε μια προσπάθεια να ανιχνεύσουν τις νέες συνθήκες που δημιουργούνταν. Τα στελέχη των εαμικών οργανώσεων περιφρουρούσαν τις εκδηλώσεις, παρά τις προκλήσεις των σωμάτων ασφαλείας που επιχειρούσαν τη δημιουργία κλίματος έντασης11.
Στην αντίπερα όχθη, κύκλοι αντιεαμικών παρατάξεων άδραξαν την ευκαιρία να εμφανιστούν ως εγγυητές της σταθερότητας, της ομαλότητας και της ειρήνης. Άρθρο της εφημερίδας Η Πρόοδος12, που κυκλοφορούσε αδιαλείπτως την περίοδο της Κατοχής εξυμνώντας συχνά σε δημοσιεύματά της τους Γερμανούς, έγραφε ότι η πλειονότητα του Χιακού λαού αποδοκίμαζε τον Εμφύλιο και την ανταρσία του ΕΛΑΣ και το μόνο που απέμενε ήταν η επισημότερη και έμπρακτη επιβεβαίωση της αποδοκιμασίας αυτής. Προτροπές αυτού του είδους εγκυμονούσαν τον κίνδυνο επέκτασης των επεισοδίων και στη Χίο13.
Στα τέλη Δεκεμβρίου έγινε γνωστό ότι στο νησί τελούσαν υπό κράτηση οι εαμίτες ηγέτες της Σάμου, Ζαΐμης και Σοφούλης. Η Αριστερά, με πολυμελή αντιπροσωπεία αντέδρασε επιδίδοντας ψήφισμα διαμαρτυρίας στον Βρετανό ταξίαρχο στη Χίο, στον Μητροπολίτη Ιωακείμ Στρουμπή και στον Νομάρχη. Οι αρχές, πλην του Μητροπολίτη που είχε εκφραστεί ανοικτά υπέρ του ΕΑΜ, τηρούσαν μάλλον επιφυλακτική στάση και απέφευγαν να υιοθετήσουν σαφή θέση14.
Τον Ιανουάριο του 1945 δημιουργήθηκε στο νησί από τους Σπανούδη και Πυργάρη η Εθνική Οργάνωση Χίου. Ξεκίνησε περισσότερο σαν ένα κέντρο ιδεολογικής κατεύθυνσης και λιγότερο σαν ένας οργανωτικός μηχανισμός πρακτικής εφαρμογής. Το ΚΚΕ Χίου δια των εντύπων του προχώρησε σε δημοσίευση ανακοίνωσης όπου κατήγγελλε την ΕΟΧ για την δράση της και για τους σκοπούς της15.
Στα μέσα Φεβρουαρίου, και ενώ στην Αθήνα γίνονταν συνομιλίες για την κατάρτιση της συμφωνίας της Βάρκιζας, ο Νομάρχης Χίου έπαψε την εκλεγμένη διοίκηση του Εργατικού Κέντρου Χίου και στη θέση της διόρισε συνδικαλιστές της δικής του προτίμησης16.
Προς το τέλος του ίδιου μήνα, ο Γενικός Διοικητής αντικαταστάθηκε από την Κυβέρνηση Πλαστήρα, η οποία διόρισε στη θέση αυτή τον Παντελή Ροζάκη. Με την άφιξή του στο νησί δημιουργήθηκε η προσδοκία ότι στα πλαίσια της συμφωνίας ΕΑΜ-Κυβέρνησης επρόκειτο να τεθεί τέλος στις ανωμαλίες του παρελθόντος17. Παρά τις διαβεβαιώσεις Ροζάκη, ο Γραμματέας του ΕΑΜ Αιγαίου συνελήφθη και τα γραφεία της οργάνωσης επιτάχθηκαν. Οι πράξεις αυτές δεν συνέβαλαν στην ομαλή μετακατοχική πορεία του νησιού. Αντιθέτως, δημιουργούσαν κλίμα πόλωσης18.
Τις επόμενες μέρες, δημοσιεύματα του “εθνικόφρονα” Τύπου ανέφεραν την ανεύρεση κρυμμένων όπλων που δεν είχαν παραδοθεί όπως προέβλεπε η συμφωνία της Βάρκιζας. Με αυτό το πρόσχημα ξεκίνησε μια σειρά συλλήψεων. Συγκεκριμένα, στις 27 Μαρτίου 1945 συνελήφθησαν ηγετικά Εαμικά στελέχη (Κουβελάς, Κατσόγιαννος, Ευαγγελινός και Ψωράκης) χωρίς κάποια κατηγορία, έχοντας ως προφανή σκοπό τον αποκεφαλισμό του κινήματος19.
Ακολούθησαν συλλαλητήρια με τη συμμετοχή πλήθους κόσμου που ζητούσε τη δίκαιη μεταχείριση των κρατουμένων και την άμεση αποφυλάκισή τους. Το ΕΑΜ βλέποντας την ευρεία συμμετοχή του κόσμου, ανάμεσα στους οποίους υπήρχαν και αρκετοί που δεν συμφωνούσαν ιδεολογικά με αυτό, προέτασσε χείρα συμφιλίωσης απευθυνόμενο σε όλους τους πολιτικούς χώρους20.
Το Μάιο άρχισαν να φτάνουν στο νησί οι πρώτοι «μεσανατολίτες21» από τα στρατόπεδα κράτησης, γεγονός που έδωσε νέα ώθηση και δυναμική στο κίνημα. Τάραξε επίσης όλους τους αντιεαμικούς κύκλους που έβλεπαν τις ισορροπίες να μεταβάλλονται εις βάρος τους22.
Στις 8 Ιουνίου 1945, άγνωστοι εισέβαλλαν στα γραφεία του ΕΑΜ Χίου διαπράττοντας καταστροφές και βανδαλισμούς χωρίς οι αρχές να πράξουν το παραμικρό για την προστασία του χώρου. Ο στόχος δεν ήταν η καταστροφή των γραφείων αλλά η δημιουργία κλίματος έντασης, ούτως ώστε να σχηματιστούν επιτροπές διαμαρτυρίας, οι οποίες αργότερα θα κατηγορούνταν για στάση, όπερ και εγένετο, δίνοντας αφορμή για συλλήψεις στις τοπικές αρχές23.
Περί τα μέσα Σεπτεμβρίου, τα αποτελέσματα αρχαιρεσιών διάφορων εργατικών σωματείων αποκάλυπταν τη συντριπτική πλειοψηφία που διέθεταν οι εκπρόσωποι του ΕΡΓ.Α.Σ24.
Τον ίδιο μήνα δημοσιεύθηκε η είδηση των καταθέσεων των αξιωματικών του στρατηγείου Μ. Ανατολής Τσιγάντε (30/8/1945) και Παλιατσάρα (18/3/1945), οι οποίες στην ουσία απενοχοποιούσαν τα στελέχη του τοπικού ΕΑΜ για τις μεμονωμένες εκτελέσεις που είχαν λάβει χώρα στο νησί κατόπιν εντολής της κυβέρνησης Μέσης Ανατολής. Το ζήτημα αποτελούσε μόνιμο πεδίο τριβής και πολλά στελέχη της τοπικής Αριστεράς διώκονταν από τις αρχές με αυτό ακριβώς το πρόσχημα. Οι δύο αξιωματικοί κατέθεσαν ότι το στρατηγείο έκρινε απαραίτητη τη συνεργασία του Ιάσονα Καλαμπόκα με το ΕΑΜ Χίου για την ευόδωση της αποστολής του, ότι οι συνεργάτες των Γερμανών δυσχέραιναν το έργο της συμμαχικής αποστολής και γι’ αυτόν τον λόγο εκτελέστηκαν, πάλι με διαταγή του στρατηγείου25.
Ιάσων Καλαμπόκας: Ο ήρωας κατάσκοπος του ελληνικού στρατού | Ζωντανές Μνήμες | ATTICA TV
Τον Οκτώβριο, τα γραφεία του ΕΑΜ υπέστησαν επιδρομή, σε μια περίοδο όπου η κυβέρνηση Βούλγαρη διακήρυττε, με αρωγό τις ξένες δυνάμεις, ότι η χώρα ήταν έτοιμη για ελεύθερες εκλογές και ότι όλες οι προϋποθέσεις για την επιτυχία τους ήταν πια εκπληρωμένες26.
Τον Νοέμβριο του 1945, μήνα της κυβερνητικής αλλαγής, οι κατηγορούμενοι για στάση από τις 10/6/1945 είχαν αρχίσει να αποφυλακίζονται. Στις 10 του ιδίου μήνα ήρθε η σειρά του διατελέσαντος δημάρχου Χίου κατά την απελευθέρωση, Απόστολου Αμύγδαλου27.
Τον ίδιο μήνα κατέφθασε στο νησί ο Βρετανός υφυπουργός Εξωτερικών, Hector MacNeil,. Με άρθρα τους οι εφημερίδες του εαμικού συνασπισμού επισήμαιναν τις πολλές παραφωνίες και ανακολουθίες που παρουσιάζονταν στην εκτέλεση του προγράμματος της βραχύβιας (διάρκειας 21 ημερών) κυβέρνησης Κανελλόπουλου.
Μια συμπλοκή έλαβε χώρα, σε ένα καφενείο, στο Κάστρο της Χίου, το βράδυ της Τρίτης 20 Νοεμβρίου, με αποτέλεσμα οι θαμώνες που αμύνθηκαν σε επίθεση «αγνώστων» να συλληφθούν. Ήταν το πρώτο πλήγμα ενάντια στην ηρεμία του νησιού, με στόχο την κάμψη του φρονήματος των επαναπατρισθέντων «μεσανατολιτών»28.
Το 1946 ξεκίνησε με τις χειρότερες προϋποθέσεις. Το σοβαρότερο από μια αλληλουχία επεισοδίων ξεκίνησε στον προσφυγικό συνοικισμό του Βαρβασίου στις 13 Ιανουαρίου. Οι χωροφύλακες Ζορμπάς, Παντελίδης και Πατσέλης, οι οποίοι εμπλέκονταν στα περισσότερα επεισόδια κατά της Αριστεράς, επιτέθηκαν σε ομάδα πολιτών που τραγουδούσε «δημοκρατικά αντιφασιστικά τραγούδια». Όταν οι συλληφθέντες ζήτησαν να πληροφορηθούν τον λόγο της προσαγωγής τους, οι χωροφύλακες άρχισαν να πυροβολούν στον αέρα για εκφοβισμό. Κάτοικοι του συνοικισμού κινήθηκαν εναντίον τους με φωνές και αποδοκιμασίες29.
Ο συγκεκριμένος προσφυγικός συνοικισμός στην πρωτεύουσα του νησιού, ήταν εστία ζυμώσεων και έντασης, λόγω του μεγάλου αριθμού επαναπατρισθέντων μεσανατολιτών και της Αριστερής πλειοψηφίας των κατοίκων του.
Στις 17 Ιανουαρίου η βία της Χωροφυλακής, που τις ημέρες εκείνες κλιμακωνόταν συνεχώς, κορυφώθηκε. Το πρώτο αίμα αθώων πολιτών χύθηκε στη Χίο με δράστη το χωροφύλακα Παντελίδη, ο οποίος πυροβόλησε στο συγκεντρωμένο πλήθος φονεύοντας δύο νέους μόνο και μόνο επειδή τραγουδούσαν30. Η καταδίκη του γεγονότος υπήρξε ομόφωνη από όλες τις πλευρές και η προσέλευση του κόσμου στην κηδεία των θυμάτων αθρόα. Ωστόσο δεν έγινε κανένα ουσιαστικό βήμα προς την ομαλότητα. Παρά την πληθώρα αυτοπτών μαρτύρων, η διερεύνηση του συμβάντος καθυστερούσε με τις δικαστικές αρχές να κινούνται εξαιρετικά αργά και μάλλον αμήχανα.
Ο δράστης και οι λοιποί χωροφύλακες που ήταν μαζί του, αν και κρίθηκαν απολυτέοι, ουδέποτε τέθηκαν σε διαθεσιμότητα συνεχίζοντας απερίσπαστοι το τρομοκρατικό τους έργο. Η Χωροφυλακή σε μία προσπάθεια να στρέψει αλλού την προσοχή έσπευδε να προσάψει στο ΕΑΜ ότι προετοίμαζε ταραχές31.
Στις 25 Ιανουαρίου 1946 αντικαταστάθηκε ο Νομάρχης Σταματιάδης και τη θέση του κατέλαβε ο Αλέξανδρος Κεντούρης. Το ΕΑΜ τον υποδέχθηκε με τα καθιερωμένα ευχολόγια. Σε δηλώσεις του, ο νέος Νομάρχης υποστήριζε πρόθυμος να σταθεί υπεράνω των κομμάτων και πως φιλοδοξούσε να αποκαταστήσει την ισοπολιτεία στο νησί32.
Την ίδια περίοδο δημοσιεύτηκε η απόφαση για αποχή του συνασπισμού κομμάτων του ΕΑΜ από τις εκλογές. Ανταποκριτής του Εμπρός από την Αθήνα ενημέρωνε το χιακό κοινό ότι «Ο Συνασπισμός του ΕΑΜ σε διακοίνωσή του τονίζει ότι η Κυβερνητική διαβεβαίωση για επαλήθευση των εκλογικών καταλόγων ύστερα από την οποία το ΕΑΜ διέκοψε την αποχή, δεν εξεπληρώθη. Ο Νόμος για την επαλήθευση δεν εδημοσιεύθη γιατί ο Αντιβασιλεύς, παρά τις τροποποιήσεις τις οποίες εκβιαστικά πέτυχε, αρνείται να τον υπογράψει, δίνοντας έτσι μια ολοφάνερη πρόσθετη απόδειξη της συνεργασίας του με τα μοναρχοφασιστικά κόμματα. Ακόμα η αστυνομία, η χωροφυλακή, τα επισιτιστικά γραφεία, το υπουργείο Εσωτερικών παρεμποδίζουν συστηματικά την εγγραφή των πολιτών στους εκλογικούς καταλόγους. Η τρομοκρατία δεν εμειώθη. Αντίθετα πήρε μεγαλύτερη έκταση και ένταση». Ο ανταποκριτής σημείωνε ότι η συμμετοχή θα κρινόταν από το εάν θα πληρούνταν οι απαραίτητες προϋποθέσεις για τη σύνταξη πραγματικά γνησίων καταλόγων και τη διεξαγωγή ελεύθερων, γνήσιων και αδιάβλητων εκλογών33.
Ακολούθησαν οι εκλογές της 31ης Μαρτίου 1946, οι πρώτες μετά την απελευθέρωση της Ελλάδος από τη Γερμανική Κατοχή. Διεξήχθησαν μέσα σε εξαιρετικά τεταμένο κλίμα καθότι είχαν προηγηθεί τα «Δεκεμβριανά», η συμφωνία της Βάρκιζας και ήδη δημιουργηθεί ένοπλοι πυρήνες διωκόμενων Αριστερών.
Οι εκλογές της 31ης Μαρτίου χαρακτηρίστηκαν από ένταση και πόλωση. Η αποχή στο νησί ήταν πολύ μεγάλη, συνέπεια όχι μόνο της στάσεως του ΕΑΜ άλλα και της ελλιπούς συμπλήρωσης των εκλογικών καταλόγων. Από τους πέντε αντιπροσώπους που έστελνε η Χίος στην ελληνική Βουλή, εξελέγησαν τρεις από την “Ηνωμένη Παράταξη Εθνικοφρόνων”, ένας από την “Εθνική Πολιτική Ένωση” και ένας από το “Κόμμα των Φιλελευθέρων”. Με καταγεγραμμένους 83.202 εκλογείς, ψήφισαν συνολικά 10.932. Η “Ηνωμένη Παράταξη Εθνικοφρόνων” έλαβε 6.847 ψήφους (Καρούσος 5.581, Πολεμίδης 3.561 και Ζολώτας 2.068) ο συνδυασμός της “Πολιτικής Ενώσεως” 2.064 ψήφους (Ασπιώτης 978, Χανιώτης 698, Μπουρνιάς 655) και ο συνδυασμός του “Κόμματος Φιλελευθέρων” 1.610 ψήφους (Ροζάκης 1.610). Εξελέγησαν οι Πολεμίδης Ζολώτας και Καρούσος από την πρώτη κατανομή και από τη δεύτερη οι Ασπιώτης και Ροζάκης.
Λίγο καιρό αργότερα, ο Νομάρχης αντικαταστάθηκε εκ νέου και στη θέση του τοποθετήθηκε ο Αντώνιος Σβώκος. Η άφιξή του σε συνδυασμό με την παρουσία του, γνωστού για τα αντιεαμικά του φρονήματα, Παντελεήμονα Φωστείνη ως Μητροπολίτη Χίου, υπήρξε καθοριστική στην πορεία της εξώθησης των εαμιτών στα άκρα καθώς οι πιέσεις προς τις οργανώσεις της Αριστεράς αύξαναν δραματικά.
Τον Σεπτέμβριο του 1946 διεξήχθη το δημοψήφισμα για το πολιτειακό, με το 55% των ψηφοφόρων στη Χίο να τάσσεται υπέρ της επιστροφής του βασιλιά34.
Παρά τα όσα ελάμβαναν χώρα εναντίον των Αριστερών οργανώσεων, η Διακομματική του ΕΑΜ εξακολουθούσε να κάνει έκκληση για συμφιλίωση και επιζητούσε την ειρηνική συνύπαρξη με κάθε μέσο. Έτσι, μετά και από την εξαγγελία του Δόγματος Τρούμαν, ο Γραμματέας της οργάνωσης Ανδρέας Λοΐζος, από κοινού με τον Σιδερή Κουβελά, επισκέφθηκαν εκπροσώπους του Κόμματος των Φιλελευθέρων, του Λαϊκού Κόμματος και του Δημοκρατικού Σοσιαλιστικού Κόμματος. Τόσο από τις διπλωματικές απαντήσεις που έλαβαν κατά την πρώτη αυτή επίσημη συνάντηση, όσο και από τη συνέχεια που δόθηκε σε αυτές τις συναντήσεις, εύκολα διαπιστώνεται ευγενική απροθυμία για μια σοβαρή και υπεύθυνη αντιμετώπιση των εκκρεμών ζητημάτων που υπήρχαν στη Χίο35.
Ένας από τους θεμελιώδεις μηχανισμούς ηθικής και οικονομικής εξάντλησης των Εαμιτών ήταν οι αλλεπάλληλες μηνύσεις και δίκες. Ο πλέον πρόσφορος νόμος ήταν ο 5060 περί Τύπου, με τις καταδικαστικές αποφάσεις και τις ποινές να αυστηροποιούνται ιδιαιτέρως μετά την υιοθέτηση του Γ’ ψηφίσματος. Συχνά οι δίκες αυτές αναβάλλονταν λόγω μη προσέλευσης των μαρτύρων κατηγορίας με συνεπακόλουθο την παρατεινόμενη κράτηση των κατηγορουμένων.
Στις 25 Αυγούστου, ο Κώστας Παππάς, εκδότης της εφημερίδας του ΕΑΜ Πρωτοπόρος, συνελήφθη για πολλοστή φορά. Όμως η σύλληψή του ήταν ο προάγγελος μιας γενικότερης κινητοποίησης. Δύο μέρες αργότερα, ο Πρωτοπόρος έγραφε «Χθες το βράδυ στην προκυμαία συνελήφθησαν από όργανα της ασφάλειας οι συν. Λοΐζος, Γιακουμής, Βατάκης. Κουβελάς, Μαύρος, Χαρτουλάρης και Μαγγανάς ». Τα γεγονότα αυτά λειτούργησαν ως αφετηρία γενικευμένων εκκαθαριστικών διώξεων Εαμικών στελεχών36.
Στα τέλη Αυγούστου συνήλθε η Διακομματική του ΕΑΜ, όπου αποφασίστηκε η τήρηση των γραμμών συμφιλίωσης και εκτόνωσης της κρίσης στο νησί, καλώντας όλα τα μέλη της καθώς και τον απλό λαό να συστρατευθούν προς αυτή την κατεύθυνση, παρά την εντεινόμενη τρομοκρατία και την καταστροφή γραφείων του κινήματος στις Οινούσσες.
Στις αρχές Σεπτεμβρίου 1947 ανακοινώθηκε το σχέδιο “Λίμνες” στα πλαίσια της τρίτης ολομέλειας του ΚΚΕ. Το τοπικό όμως κίνημα παρέμενε πιστό στις αποφάσεις του 7ου συνεδρίου και συνέχιζε να προσπαθεί να επιτύχει συμφιλίωση στο νησί37.
Όμως οι εξελίξεις υπήρξαν καταιγιστικές και καθοριστικές για το ΕΑΜ Χίου. Στις 16 Οκτωβρίου, ο Πρωτοπόρος έγραφε: «Δικάζονται στη Σύρα οι Χιώτες Λαϊκοί Αγωνιστές.» Η παρατεταμένη φυλάκισή τους πυροδότησε ραγδαίες εξελίξεις οδηγώντας στη δημιουργία μιας νέας ηγετικής ομάδας, αποτελούμενης από τους Βοριά, Ευαγγελινό και Μαυράκη που με την καθοδήγηση του Χαράλαμπου Κανόνη, Γραμματέα του ΚΚΕ Αιγαίου, ανέλαβαν την υλοποίηση των αποφάσεων της Γ’ Ολομέλειας στο νησί.
Και ενώ οι τρομοκρατικές ενέργειες συνεχίζονταν με αμείωτη ένταση, η εαμική πλευρά συνέχιζε να καταβάλει κάθε δυνατή προσπάθεια για τη συμφιλίωση σε τοπικό επίπεδο. Η νέα Διακομματική Επιτροπή του ΕΑΜ επισκέφθηκε στα τέλη Αυγούστου σημαίνοντα στελέχη των τριών κομμάτων που είχαν αξιόλογη λαϊκή στήριξη στη Χίο, από τους οποίους ζήτησε συνεργασία προκειμένου να μην εκτραχυνθεί η κατάσταση38.
Την επομένη των συναντήσεων δημοσιοποιήθηκαν οι διαπιστώσεις της εν είδει πολιτικού διαγγέλματος που, πλέον, φανέρωναν την αλλαγή γραμμής, την οποία η νέα ηγετική ομάδα του ΕΑΜ υιοθετούσε. Χαρακτηριστικά το άρθρο του Πρωτοπόρου ανέφερε:
Ο εμφύλιος πόλεμος που οι αντιλαϊκές δυνάμεις οργάνωσαν για την εξόντωση του λαού, μετά την πολιτική, οικονομική και στρατιωτική χρεοκοπία του μοναρχοφασισμού και τη σύγχυση που έχει επικρατήσει μεταξύ τους, τείνει να μεταφερθεί και στο Νησί μας.
Οι οργανώσεις μας αντιμετωπίζουν το νέο τρομοκρατικό όργιο με κατανόηση των επιδιωκομένων σκοπών και με την ψυχραιμία και αυτοθυσία που απαιτούν οι περιστάσεις.
Ολόκληρος ο Δημοκρατικός κόσμος του Νησιού μας αποδοκιμάζει τις ενέργειες αυτές (συλλήψεις-μπλόκα-τρομοκρατία), ξεχωρίζει με το ικανό πολιτικό του κριτήριο τους πραγματικά υπεύθυνους της δημιουργούμενης κατάστασης και είναι έτοιμος να θέσει φραγμό στα σχέδια αυτά που στρέφονται κατά της ησυχίας του τόπου.
[Η Διακομματική]:
Καλεί για μια ακόμη φορά τους πολιτικούς μας αντιπάλους να αντιληφθούν τις ευθύνες των απέναντι στο λαό και να κάνουν κάθε προσπάθεια για το σταμάτημα της σημερινής κατάστασης. Να ζητηθεί αμέσως η αποφυλάκιση των συλληφθέντων δημοκρατικών και να αποδοκιμαστούν οι σκηνοθετημένες εναντίον τους κατηγορίες. Να σταματήσει το όργιο της τρομοκρατίας κατά του δημοκρατικού λαού του Νησιού μας.
Καλεί ολόκληρο το δημοκρατικό λαό του Νησιού μας και τα δημοκρατικά του στελέχη […], να παρακολουθήσουν άγρυπνα την εξέλιξη της κατάστασης και να είναι έτοιμοι να την αντιμετωπίσουν ματαιώνοντας κάθε αντιλαϊκό μέτρο και υψώνοντας ακόμη πιο ψηλά τη σημαία της συμφιλίωσης και της ησυχίας του τόπου μας.39
Οι εκκλήσεις του ΕΑΜέπεσαν στο κενό. Την επόμενη μέρα δημοσιεύθηκαν δηλώσεις του νομάρχη Αντωνίου Σβώκου, οι οποίες αποσαφήνιζαν τους προσανατολισμούς και τις στοχεύσεις που περιελάμβανε το πρόγραμμα διοίκησης. Ο νομάρχης απειλούσε ανοιχτά τους ήδη διωκόμενους Εαμίτες που εξωθούνταν στην ένοπλη αντίσταση δηλώνοντάς τους ότι «αν συμβή […] να αποφασίσουν τον δρόμον προς τα όρη, να φροντίσουν προηγουμένως να προμηθευτούν μερικάς δωδεκάδας των γνωστού είδους εσωρούχων και να έχουν πάντοτε υπ’ όψιν ότι έχει πολλάς χαράδρας και περιβρέχεται από θάλασσα η Χίος, διότι δεν σκεπτόμεθα να μολύνωμεν τα νεκροταφεία όπου κοιμώνται ήσυχοι οι τεθνεώτες εις αυτά Χίοι δια να τους φιλοξενήσωμεν»40.
Οι Αριστεροί του νησιού είχαν να επιλέξουν μεταξύ της αναμονής για τη σύλληψή τους, της ανοχής απέναντι στη βία από τα όργανα των αρχών εις βάρος τους ή της ένοπλης εξέγερσης.
Η κατάσταση στο νησί ήταν πλέον εκρηκτική. Η Αριστερά έχει υπερβεί κάθε όριο αντοχής και πίεσης που μπορούσε να ανεχθεί με αποτέλεσμα η σύγκρουση να είναι αναπόφευκτη. Ο αρθρογράφος της εθνικόφρονης εφημερίδας Πρόοδος, σχολιάζοντας την ανακοίνωση της διακομματικής του ΕΑΜ Χίου πίστευε ότι «το ΕΑΜ κάτι μαγειρεύει41» και εφιστούσε την προσοχή στις αρμόδιες αρχές.
Η οριστική και αμετάκλητη παύση της κυκλοφορίας των εαμικών εντύπων συνέπεσε με την παύση κάθε νόμιμης λειτουργίας των τοπικών οργανώσεων. Ήταν επίσης και το τελικό έναυσμα για την έναρξη της εμφύλιας σύρραξης στη Χίο.
Τέλη του 1947 η εφημερίδα του ΕΑΜ Πρωτοπόρος τυπώθηκε για λίγο ακόμη καιρό σε πρόχειρο τυπογραφείο, το οποίο είχε στηθεί σε υπόγεια δεξαμενή ύδρευσης στον οικισμό Βροντάδο42.
Η ένοπλη σύγκρουση ξεκίνησε το Γενάρη του 1948 και διήρκησε περίπου τρεις μήνες. Η έλλειψη γνώσεων στρατηγικής των περισσοτέρων στελεχών που βγήκαν στο «βουνό» όσο και των ανύπαρκτων δομών υποστήριξης των ανταρτών στον χώρο της κεντρικής και βόρειας Χίου, όπου έγιναν οι συγκρούσεις, υπήρξαν καταλυτικές για τις όποιες πιθανότητες επιτυχίας διέθετε το όλο εγχείρημα. Όσοι εκ των ανταρτών δεν εκτελέστηκαν επιτόπου, μαζί με όσους βοήθησαν αλλήλους, 63 εν συνόλω, δικάστηκαν σε έκτακτο στρατοδικείο στην Αθήνα στις 29 Ιουλίου 1948. Η ετυμηγορία για τους περισσότερους ήταν καταδικαστική και 15 εκ των κατηγορουμένων εκτελέστηκαν43.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Σημειώσεις
- Το άρθρο βασίζεται στη Διδακτορική Διατριβή του συγγραφέα Από τον στόχο της “Συμφιλίωσης” στην Ένοπλη Αναμέτρηση. Το ΕΑΜ Χίου (1943 – 1948): oργανώσεις, έντυπα και δικαστικές υποθέσεις, Αθήνα, Μάιος 2011, Πάντειο Πανεπιστήμιο. https://phdtheses.ekt.gr/eadd/handle/10442/34900 ↩︎
- Ζολώτας Γ., Ιστορία της Χίου, Σακελλαρίου, Αθήνα 1921, Τόμος Α, σελ. 545-547. ↩︎
- Υπ.Εθ.Ο. Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος (Ελληνική Στατιστική Αρχή). ↩︎
- Παντελής Κοκκάλης, «Εκλογικά Χίου», Χιακή Επιθεώρησις, τχ. 37, Αθήνα 1975, σελ. 33 – 41. ↩︎
- Χαρτουλάρης Ν., Η Χίος στα χρόνια της Κατοχής και του εμφύλιου, τυπ. Ν. Γεωργούλης – Ν. Συρρής, Χίος 2001, σελ. 65-87. ↩︎
- Πρωτοπόρος, 16 Σεπτεμβρίου 1944, «Η ΛΕΡΝΑΙΑ ΥΔΡΑ». ↩︎
- Ό.π., 23 Σεπτεμβρίου 1944, «Η Νομαρχιακή Επιτροπή Επισιτισμού & Κοινωνικής Πρόνοιας». ↩︎
- Ελευθέρα Χίος, Χιακή Εφημερίς Λαϊκών Δημοκρατικών Αρχών, «Η Διαδήλωσις», 16 Σεπτεμβρίου 1944 ↩︎
- Ό.π., 18 Οκτωβρίου 1944, «Ανακοίνωσις». ↩︎
- Εμπρός, 30 Νοεμβρίου 1944, «ο νομάρχης Χίου μιλάει στο Εμπρός». ↩︎
- Πρωτοπόρος, 5 Δεκεμβρίου 1944, Εμπρός, 8 Δεκεμβρίου 1944, «Οι εργαζόμενοι της Χίου κατέβηκαν σε 24ωρη απεργία». ↩︎
- Ημερήσια Χιακή Εφημερίς ↩︎
- Εμπρός, 13 Δεκεμβρίου 1944, «Μερικοί Χιώτες πατριδοκάπηλοι και ο χιακός λαός». ↩︎
- Ό.π., 22 Δεκεμβρίου 1944 «Οι ενέργειες του εργαζομένου κόσμου για την απελευθέρωση των συναγωνιστών Ζαΐμη και Σοφούλη». ↩︎
- Πρωτοπόρος, 10 Ιανουαρίου 1945, «Μαυραγορίτικη ένωση Χίου». ↩︎
- Εμπρός, 6 Φεβρουαρίου 1945, «Το κράτος του νομού και της τάξης […]». ↩︎
- Ό.π., 6 Μαρτίου 1945, «Η νομαρχιακή επιτροπή ΕΑΜ στον Γενικό Διοικητή» ↩︎
- Πρωτοπόρος, 7 Μαρτίου 1945, «Το “συμφιλιωτικό πρόγραμμα” του κ. Γενικού Διοικητού κατάντησε μια θλιβερή κωμωδία […]» ↩︎
- Ό.π., 28 Μαρτίου 1945, «Μια νέα παρανομία […]». ↩︎
- Εμπρός, 3 Απριλίου 1945, «Οι κρατούμενοι συνεχίζουν ηρωικά την απεργία πείνας ολόκληρο το νησί πάλλεται από συγκίνηση και αγανάχτηση […]» ↩︎
- Στρατιώτες που εντάχθηκαν στα κινήματα της Αριστεράς κατά τη συμμετοχή των Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων στο πλευρό των Συμμαχικών Δυνάμεων στη Μέση Ανατολή και φυλακίστηκαν από τους Βρετανούς λόγω της συμμετοχής τους σε στασιαστικά κινήματα. ↩︎
- Πρωτοπόρος, 9 Μαΐου 1945, «Το ΕΑΜ Χίου χαιρετίζει τους αντιφασιστές αγωνιστές Μ. Ανατολής». ↩︎
- Ό.π., 10 Ιουνίου 1945, «Αντί να συλληφθούν οι δράστες ξαπολύθηκε τρομοκρατία και άρχισε το ανθρωπομάζεμα». ↩︎
- Ό.π., 18 Σεπτεμβρίου 1945, «Νίκες του ΕΡΓ.Α.Σ.» ↩︎
- Εμπρός, 26 Σεπτεμβρίου 1945, «Το φως της αληθείας […]». ↩︎
- Ό.π., 10 Οκτωβρίου 1945, «Τρομοκρατική επιδρομή στα γραφεία του ΕΑΜ». ↩︎
- Πρωτοπόρος, 18 Δεκεμβρίου 1945 «Μισό χρόνο προφυλακισμένοι από πολιτικό και αντεθνικό πάθος». ↩︎
- Πενταμελές Εφετείο Αιγαίου, 4 Μαΐου 1946, Αριθ. 82 και 83. Αρχείο Εφετείου Αιγαίου. ↩︎
- Πρωτοπόρος, 15 Ιανουαρίου 1946, «Ένα δείγμα λαϊκής αυτοάμυνας». ↩︎
- Εμπρός, 18 Ιανουαρίου 1946, «Χωροφύλακες με επικεφαλής τον Παντελίδη δολοφόνησαν δυο πολίτες στο Βαρβάσι». ↩︎
- Εμπρός, 18 Ιανουαρίου 1946, «Χωροφύλακες με επικεφαλής τον Παντελίδη δολοφόνησαν δυο πολίτες στο Βαρβάσι», «Να συλληφθούν οι δολοφόνοι», «Δικαιοσύνη! Ισοπολιτεία!». ↩︎
- Πρωτοπόρος, 29 Ιανουαρίου 1946, «Έφτασε ο νέος Νομάρχης». ↩︎
- Εμπρός, 6 Φεβρουαρίου 1946, «Το ΕΑΜ θα απόσχει από νόθες εκλογές». ↩︎
- Υπ.Εθ.Ο. Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος (Ελληνική Στατιστική Αρχή). ↩︎
- Χαρτουλάρης Ν., Η Χίος στα χρόνια της Κατοχής και του εμφύλιου, τυπ. Ν. Γεωργούλης – Ν. Συρρής, Χίος 2001, σελ. 285. ↩︎
- Ό.π., σελ. 292 – 294. ↩︎
- Πρωτοπόρος, 3 Σεπτεμβρίου 1947 «Απόφαση της Διακομματικής Επιτροπής του ΕΑΜ Χίου». ↩︎
- Πρωτοπόρος, 2 Σεπτεμβρίου 1947 «Τι έκαμε η ηγεσία του ΕΑΜ Χίου για τη συμφιλίωση». ↩︎
- Πρωτοπόρος, 3 Σεπτεμβρίου 1947 «Απόφαση της διακομματικής επιτροπής του ΕΑΜ Χίου». ↩︎
- Πρόοδος, 1 Σεπτεμβρίου 1947 «Ανακοίνωσις». ↩︎
- Ο.π, 7 Νοεμβρίου 1947, «Προσοχή» ↩︎
- Πριόβολος Γ., Στοιχεία από το περιθώριο της ιστορίας, Αιγαίας, Χίος 2009 σελ. 159-160. ↩︎
- Η Πρόοδος, 17 Αυγούστου 1948, «Οι αναρχοκομμουνισταί Χίου εις το εδώλιον […]». ↩︎
